Schoolleider, hoe ondersteunt u professionalisering van ict-bekwaamheid?

(Locatie)directeur, rector, afdelingsleider of bouwcoördinator

Kortgezegd is de schoolleider degene die de school draaiend houdt. Wij richten ons vooral op de personen die zorgdragen voor het goed kunnen functioneren van leraren en de mensen die daarbij ondersteunen. In de praktijk kunnen dit de directeur, locatiedirecteur, rector, afdelingsleider of bouwcoördinator zijn. Zij zijn verantwoordelijk voor de vertaling van de visie en de hoofdlijnen van de school in goed onderwijs, uitgevoerd door de leraar.

Gespreksonderwerpen en gespreksvragen

Deze handreiking biedt u handvatten om met hoofdvragen en bijbehorende deelonderwerpen het gesprek aan te gaan over ict-bekwaamheid. Voor deze dialoog hebben we een overzicht gemaakt van mogelijke gespreksonderwerpen en gespreksvragen per sleutelfiguur. De antwoorden verschillen per school en per team. In deze handreiking vindt u verwijzingen naar praktijkvoorbeelden, onderzoeken, wetenschappelijke bronnen en andere artikelen die helpen om tot een antwoord te komen.

Ons advies is om uw eigen weg te kiezen, onderwerpen te selecteren die in uw schoolorganisatie leven en die met alle betrokkenen te onderzoeken. De vragen van de leraar over ict-bekwaamheid vormen altijd het startpunt.

Heeft u een andere rol op school, kijk dan ook naar de vragen die passen bij uw eigen rol. De gespreksonderwerpen zijn geordend aan de hand van diverse thema’s:

• Onderwijsleerproces en onderwijsvisie: over de inzet van ict in het primaire proces, zoals pedagogiek, didactiek, onderwijsinhoud, digitale geletterdheid.
• Taken, cultuur en samenwerken: over het organiseren van het onderwijs, zoals taakverdeling bij professionalisering en sturingsfilosofie, teamontwikkeling en leren van elkaar, faciliteren van professionalisering.
• Omgeving: over maatschappelijke ontwikkelingen en het participeren in externe netwerken.
• Eigen professionalisering: over de inzet van ict voor de eigen professionalisering.

Daarnaast hebben we drie specifieke beleidsthema’s onderscheiden die voor de meeste scholen urgent zijn: gelijke kansen, veiligheid en AVG (informatiebeveiliging).

Hieronder volgen de hoofdvragen, onderwerpen, gespreksvragen en achtergronden bij mogelijke antwoorden.

Onderwijsvisie en visie op ict

Hoofdvraag 1. Hoe verbindt u de onderwijsvisie aan een visie op ict?

Een zinnige discussie over ict in het onderwijs kan alleen plaatsvinden als de visie op het onderwijs, opdracht van de school en waarden van waaruit de school werkt centraal worden gesteld. Pas dan kunt u bepalen welke ict-toepassingen u voor welk doeleinde wilt inzetten.

Onderwerp 1.1 Koppelen van de waarden van de school aan ambities en doelen voor leren en lesgeven met ict

Iedere school heeft haar eigen karakter, waarden, visie, missie, doelstellingen en uitgangspunten. Een school is bovendien openbaar, bijzonder of algemeen bijzonder van aard. De aard van uw school heeft invloed op de pedagogische en didactische aanpak die u met het team kiest en daarmee dus ook op de manier waarop ict wordt ingezet in het onderwijs.

Onderwerp 1.2. Ict zo inzetten dat alle leerlingen gelijke kansen krijgen

Toenemende digitalisering in het onderwijs vraagt om aandacht voor kansengelijkheid. Hoe zorgen we ervoor dat elke leerling kan profiteren van nieuwe technologische mogelijkheden? En hoe zorgen we dat die nieuwe mogelijkheden inzetten om verschillen tussen leerlingen van verschillende achtergronden te verkleinen in plaats van te vergroten? Dit vraagstuk valt uiteen in drie aspecten:

1. Toegang tot ict: aandacht voor goede en veilige toegang tot internet en schoolsystemen, voor alle leerlingen. Plus het kunnen beschikken over computers, thuis en op school.
2. Vaardigheden: voldoende digitaal geletterd zijn.
3. Leermiddelen: nadenken over de inzet van digitaal lesmateriaal, voor welke leerling wel en niet, het verantwoord inzetten van data-analyses en algoritmes en de toegankelijkheid van het leermateriaal, bijvoorbeeld voor slechtzienden.

Tips voor het gesprek

• Wilt u weten welke randvoorwaarden nodig zijn om ict in het onderwijs goed te kunnen gebruiken, dan kunt u daarbij het Vier in balans-model gebruiken (het model gaat uit van vier bouwstenen: visie, deskundigheid, inhoud en toepassing en infrastructuur). Lees hiervoor het artikel ‘Het vier in balans-model – optimaal rendement met ict’.
• Gebruik voor het vormgeven van een ict-visie de tools uit de KennisnetWijzer, bijvoorbeeld de ict-puzzel.
• Meer informatie over gelijke kansen? Lees het artikel ‘Gelijke kansen en digitalisering: goede toegang is niet genoeg’ of beluister de podcast over adaptieve leermiddelen.
• Hoe u van visie op onderwijs en digitale geletterdheid tot integratie komt in het onderwijs, leest u in het ‘Handboek digitale geletterdheid’.
• Meer weten over waarden? Lees de WaardenWijzer. Of ga het gesprek over ethische dilemma’s aan met de tool Ethiekkompas.
• Publieke regie is van belang om tegenwicht te bieden aan de invloed van grote leveranciers van leermiddelen en platforms. Lees hier meer over in het artikel ‘Digitalisering zet onderwijswaarden onder druk – het is tijd voor publieke regie’.

Gezamenlijk leren over technologie

Hoofdvraag 2. Hoe verbindt u gezamenlijk leren over technologie duurzaam aan het realiseren van uw visie op onderwijs?

Aandacht voor gezamenlijke redeneringen over wat het team vindt van het inzetten van technologie in het primaire proces (didactiek en pedagogiek) en hoe te kiezen voor de juiste digitale leeromgeving en passende leermiddelen, ontstaat niet vanzelf. Door gesprekken hierover te voeren, kan het team werken aan een lerende professionele gemeenschap.

Onderwerp 2.1 Randvoorwaarden voor professioneel gedrag

Professionaliteit komt tot uiting wanneer vakmensen zich doorlopend ontwikkelen en reflecteren op wat ze doen. Het liefst met elkaar. Daarbij moet voor het gebruik van ict op school vooral worden gekeken naar evidentie en wenselijkheid: werkt het hier en nu en met welke gevolgen? De schoolleider zorgt voor ruimte waarin deze gesprekken kunnen plaatsvinden, maar initieert ook aandacht voor onderzoek, evidentie en reflectie.

Leestips voor het gesprek

• Het artikel ‘Laat waarden zwaarder wegen bij digitalisering’ helpt u kritisch te kijken naar ict-gebruik.
• Wat zijn de voor- en nadelen van platforms van software en platforms als Google en Microsoft? En wat zijn de alternatieven? Dat leest u in het artikel ‘Er is meer dan Google-onderwijs – het digitale alternatief’.
• Hoe kan de schoolleider in de periode van afstandsonderwijs hindernissen wegnemen voor het team? Dat leest u in het artikel ‘De rol van de schoolleider bij afstandsonderwijs’.

Onderwerp 2.2 Opvattingen en verantwoordelijkheden delen met het team

Juist bij het maken van ict-keuzes voor onderwijs en organisatie is het belangrijk dat iedereen uitgaat van dezelfde opvattingen. Vaak geven leerlingen aan dat het gebruik van ict afhankelijk is van afzonderlijke leraren, die ook nog eens ieder hun eigen keuzes maken. Dit werkt verwarrend. Zowel in uitgangspunten als in praktische uitwerking is het dus belangrijk hier afspraken over te maken. Structuur, verantwoordelijkheden en aanpak moeten passen bij de visie.

Leestips voor het gesprek

• Hoe komt u tot een effectieve aanpak bij de professionalisering van de ict-bekwaamheid van de leraar? Lees de onderbouwing bij de ‘Handreiking professionalisering ict-bekwaamheid’.
• Er zijn diverse methodieken om met het verbeteren van de ict-bekwaamheid aan de slag te gaan. Lees bijvoorbeeld de aanpak Lesson Study ​​of bekijk de aanpak van stichting leerKRACHT voor het creëren van een lerende cultuur.
• Hoe kunnen we het leiderschap van leraren in scholen versterken? Dat leest u in dit artikel over teacher leadership van het Kenniscentrum onderwijs en opvoeding.

Onderwerp 2.3 Sturing geven aan veranderprocessen op school voor de inzet van ict in het onderwijs

De inzet van ict in het onderwijs is complex. Kiezen voor een platform of digitale leermiddelen in de les is veel meer dan alleen kiezen voor functionaliteit. Werken met platforms van Google of Microsoft zorgt voor gemak, maar ook voor afhankelijkheid. Er worden data verzameld en nieuwe werkroutines geïntroduceerd, die de positie van de leraar ten opzichte van het onderwijs dat hij/zij geeft flink kan veranderen. Bij het sturing geven aan veranderprocessen kunnen deze gevolgen worden besproken, zodat iedereen weet waarom keuzes voor ict-ontwikkelingen wel of niet worden gemaakt.

Tips voor het gesprek

• Lees wat u als schoolleider kunt doen om uw team te stimuleren om aan curriculumontwikkeling te doen.
• Lees hoe u uw team motiveert bij veranderingen zoals onderwijsinnovatie.
• Onderzoek van de Universiteit Utrecht en Oberon bewijst dat leerKRACHT snel en effectief een lerende cultuur op scholen creëert. Lees meer over dat onderzoek naar de impact van de leerkracht.
• Wat weten we over zelfregie bij leraren? Dat leest u in het artikel ‘Wat is bekend over condities voor zelfregie van leraren op hun professionele ontwikkeling en welke rol speelt de schoolleider daarin?’
• Leraren betrekken bij innovaties is een voorwaarde voor het slagen ervan. Hoe u dat doet, vertelt lector Patrick Sins in deze video (webinar).

Onderwerp 2.4 Leidinggeven aan de ontwikkeling van digitale geletterdheid in het team

Digitale geletterdheid kan worden gezien als de sleutelvaardigheid in het leven, leren en werken in een wereld waarin technologie en media een belangrijke plaats innemen. De school is de enige plek waar leerlingen digitaal weerbaar kunnen worden, door met elkaar te leren over technologie. Vooralsnog komt digitale geletterdheid vanuit huis mee en daarmee groeit de ongelijkheid. Leraren zijn bij uitstek de personen die een belangrijke gids kunnen zijn voor leerlingen bij het informatievaardig en mediawijs worden. Daarom is het noodzakelijk dat leraren aan hun eigen digitale geletterdheid werken. De schoolleider heeft een verantwoordelijkheid om het belang van digitale geletterdheid te benoemen en samen met het team aan de slag gaan.

Leestip voor het gesprek

Lees het stuk ‘Verbinden vakinhoud met technologie’ in het Handboek digitale geletterdheid.

Onderwerp 2.5 Ict-onderwijs in goede banen leiden

Gebruikmaken van ict of niet? Belangrijk bij het effectief inzetten van ict, is het vinden van de juiste mix in elke leersituatie. Er zijn steeds vier factoren van belang: leerling, leraar, leerinhoud en een passend ict-hulpmiddel. Als een leraar de wisselwerking tussen deze factoren begrijpt en beheerst, kan hij beter variëren met ict-hulpmiddelen. Dit betekent dat een leraar bewust onderzoek gebruikt om ict effectief in te zetten, met als resultaat een hoger leerrendement voor iedere leerling.

Uw rol als schoolleider is om de processen in goede banen te leiden waarin:

• Teamleden de juiste leerstrategieën zoeken bij de doelen van het onderwijs.
• Teamleden de discussie voeren of en hoe ict een bijdrage kan leveren aan het onderwijs.
• Leraren onderzoeken welke ict-middelen bij de didactiek passen, hoe ze de bijbehorende databronnen leren analyseren en nagaan of deze analyses zijn te gebruiken voor het verbeteren van instructie en onderwijs in de klas.

U weet dus wat de (on)mogelijkheden zijn van lesgeven met en over ict en jaagt de discussie hierover aan, zodat er een plan van aanpak komt dat voor iedereen duidelijk is.

Leestips voor het gesprek

• Lees de resultaten van verschillende onderzoeken naar effectief afstandsonderwijs en geleerde lessen, waaronder die van de OnderwijsInspectie en Kennisnet.
• Wilt u onderwijs flexibel organiseren? In dit artikel leest u hoe u een goede mix van platforms, (digitale) leermiddelen, elektronische leeromgevingen, portfolio’s en andere toepassingen creëert.
• Lees het artikel ‘Welke ict-applicaties gebruiken leraren en waarom?’

Onderwerp 2.6 Borgen van ontwikkelingen in hr-beleid en in professionalisering

Alle activiteiten die schoolleiders initiëren en begeleiden moeten worden geborgd in de organisatie. Anders blijven ontwikkelingen aan personen hangen en dat maakt kwetsbaar. Ook moeten activiteiten van medewerkers op het gebied van ict-ontwikkeling en professionalisering worden geborgd, zodat ze kunnen worden meegenomen in aanstelling, opschaling, functieverandering enzovoort. Kijk bij deze onderwerpen daarom ook naar de vragensets bij ‘stafmedewerker’.

Tips voor het gesprek

• Lees in dit artikel hoe u ict-bekwaamheid kunt integreren in het hr-beleid en de hr-instrumenten.
• Interne scholing kan helpen bij het integreren van ict-bekwaamheid in het hr-beleid. Hoe u bijvoorbeeld een huisacademie kunt inzetten, leest u in het artikel ‘Huisacademies inzetten bij professionele ontwikkeling van ict-bekwaamheid‘.
• Wilt u in kaart brengen welke aanvullende acties nodig zijn om ontwikkelingen te borgen? Bekijk dan de Checklist voor het borgen van ontwikkelingen op school.

Ict en de omgeving

Hoofdvraag 3. Hoe verhoudt u zich op ict-gebied tot uw omgeving?

Iedereen met leidinggevende taken werkt bij voorkeur visiegericht, legt verbindingen met de omgeving, leeft de afspraken na en inspireert het team. Dit vergt veel flexibiliteit, reflectievermogen, vaardigheden, maar zeker ook kennis van zaken.

Veel schoolleiders vinden afspraken maken rondom ict-gebruik lastig. Het is soms onbekend terrein.
Consequenties van kostbare of onderwijskundig ingrijpende ict-keuzes zijn moeilijk in te schatten. Ict-vraagstukken brengen ook hun eigen ethische dilemma’s mee. Hoe neemt u besluiten op basis van de juiste redenen? Hoe zorgt u ervoor dat energieverbruik door ict binnen de perken blijft? Het gaat om vraagstukken die u niet losstaand wilt benaderen.

Onderwerp 3.1 Uzelf informeren over maatschappelijke ontwikkelingen die relevant zijn voor ict op school

Bepaalde maatschappelijke ontwikkelingen zijn relevant voor de inzet van ict op school. Daarom is het belangrijk om deze ontwikkelingen te volgen. Het gaat hierbij om het doorlopende proces van het op de hoogte zijn van de relatie tussen de school en maatschappelijke ontwikkelingen, in de context van de ontwikkelingen op het gebied van technologie en mogelijkheden en onmogelijkheden voor het onderwijs, ethische vraagstukken rond privacy en veiligheid en niet in de laatste plaats verduurzaming van ict.

Onderwerp 3.2 Creëren en benutten van netwerken, met het oog op kennisdeling en versterking van onderwijs met ict

Uit Europees onderzoek blijkt dat niet alleen een goede samenwerking tussen schoolleiders en leraren binnen de school, maar ook informele, individuele contacten buiten de school een sleutelrol spelen bij het ondersteunen van pedagogische en didactische innovatie. Het delen van goede voorbeelden – vooral op het gebied van digitaal lesgeven en leren – inspireert schoolleiders om nieuwe vaardigheden te ontwikkelen en hun onderwijspraktijk te verbeteren.

Onderwerp 3.3 Samenwerken met andere stakeholders en ouders aan verdere ontwikkeling van onderwijs met en over technologie

Veel partijen hebben invloed op of belang bij de keuzes die u en uw team maken op het gebied van ict. Financieel, organisatorisch en kwalitatief. Investeren in een goede relatie en duidelijkheid hebben over welke keuzes voor moeten liggen, is dan ook erg belangrijk.

Tips voor het gesprek

• Lees het rapport over hoe scholen zelf veel kunnen doen om ict te verduurzamen.
• Check de uitgebreide onderwijskundige kennisbank, helder beschreven begrippenkader en honderden artikelen over onder andere digitalisering van onderwijsexperts en praktijkspecialisten op Wij-leren.nl.
• Lees meer over de rol van ouders bij afstandsonderwijs.

Eigen professionele ontwikkeling

Hoofdvraag 4. Hoe verbindt u uw eigen professionele ontwikkeling aan technologie?

Als het gaat om professionaliseren heeft iedereen heeft zo zijn eigen motivatie, individuele behoeften en interesses. Tegelijkertijd hebben doelgericht samenwerkende leidinggevenden, schoolleiders die samen met leraren onderwijs voorbereiden, uitvoeren en evalueren, een enorme, positieve invloed op de ontwikkeling van leerlingen. Technologie kan daarin een verbindende factor van betekenis zijn. In dit blok onderscheiden we twee kanten van de eigen professionalisering: eigen kennis en inzet van technologie en samenwerken met andere leidinggevenden (binnen en buiten de school) en teamleden.

Onderwerp 4.1 Eigen inzet van technologie voor leren en professionaliseren

Welke aspecten van ict-gebruik in onderwijs zijn voor u als schoolleider relevant bij uw eigen voortdurende professionalisering?

Onderwerp 4.2 Samenwerken met collega-schoolleiders aan verdere ontwikkeling van onderwijs met behulp van en over technologie

Juist het samen nadenken, praten en werken met peers (vakgenoten) heeft volgens onderzoek het grootste effect op ieders professionele ontwikkeling. Er zijn veel samenwerkingsverbanden en intervisiegroepen te vinden die zich hiermee bezighouden. Op het gebied van ict en onderwijs is de spoeling iets dunner. Wat kunt u zelf doen om dit te veranderen?

Leestip voor het gesprek

Lees het rapport ‘Doordacht digitaal’ van de Onderwijsraad over de integratie van ict in het onderwijs, en de rollen van beleidsmaker, schoolleider of docent hierin.

Handreiking professionalisering ict-bekwaamheid

Dit artikel is onderdeel van de ‘Handreiking professionalisering ict-bekwaamheid‘. Met behulp van achtergrondartikelen, praktijkvoorbeelden, overzichten en tools kunt u hiermee op uw school het goede gesprek voeren over de ict-bekwaamheid van de leraar.