Ethiek gaat over het goede handelen. Wie een ethische vraag stelt, vraagt eigenlijk: wat is het goede om te doen? Digitalisering brengt nieuwe ethische vragen met zich mee voor het onderwijs. Bijvoorbeeld: is het goed om in deze situatie data over onze leerlingen of studenten te verzamelen? En wat voor soort data verzamelen we wel en niet? Er zijn meerdere manieren om ethische vraagstukken aan te vliegen. Deze komen in verschillende publicaties en hulpmiddelen van Kennisnet aan bod.
Wat zijn de belangrijkste ethische vraagstukken voor onderwijs en digitalisering?
De publicatie Waarden wegen: een ethisch perspectief op digitalisering (2020) geeft inzicht in een aantal belangrijke ethische vraagstukken voor het onderwijs. In de publicatie staan waarden als rechtvaardigheid, autonomie en menselijkheid centraal. Onderwijstechnologie biedt oplossingen die waarden in positieve zin versterken. Bijvoorbeeld doordat het onderwijs efficiënter of inspirerender en daardoor beter wordt. Maar als je technologie niet doordacht inzet, kunnen belangrijke waarden op het spel komen te staan.
Digitale technologie maakt contact op afstand en nieuwe vormen van verbinding mogelijk. Tegelijkertijd kan gebruik van technologie betekenisvol contact tussen mensen in de weg staan. Digitale technologie vergroot de mogelijkheden voor kwetsbare en minder kansrijke leerlingen en studenten om mee te doen, maar kan ook leerlingen uitsluiten. Grote, vaak internationale technologiebedrijven hebben mooie digitale producten voor het onderwijs. Tegelijkertijd is het niet altijd voldoende duidelijk wat er met de data van leerlingen gebeurt. Ook voor scholen zelf is het de vraag op welke schaal zij data over het onderwijsproces willen verzamelen.
In Waarden wegen worden ethische aspecten rond de inzet van digitale technologie in het onderwijs verder in beeld gebracht.
Hoe kan het onderwijs digitalisering sturen vanuit waarden?
De conclusie van Waarden wegen: scholen zouden bewuster moeten nadenken over ethische vraagstukken bij digitalisering. Het ‘Sturingsmodel waardevol digitaliseren’ laat zien hoe digitalisering waarden die voor het onderwijs belangrijk zijn kan beïnvloeden, maar óók hoe het onderwijs op basis van waarden tot reflectie over ethiek kan komen. Zo kunt u de digitalisering op school weloverwogen in de gewenste richting sturen.
Onderwijsprofessionals kunnen dus sturen in plaats van gestuurd te worden. Bijvoorbeeld door:
- wel of niet te kiezen voor het toepassen van een bepaalde technologie.
- betrokken te zijn bij de ontwikkeling van nieuwe technologie.
- randvoorwaarden te stellen en keuzes te maken bij de inzet van nieuwe technologie.
- betrokken te zijn bij maatschappelijke discussies over de rol en invloed van technologie.
In sommige gevallen is die invloed op schoolniveau uit te oefenen; in andere gevallen vraagt het om actie op een hoger niveau, bijvoorbeeld van het bestuur, van samenwerkende besturen of op sectorniveau.
Hoe bepalen we welke waarden voor ons onderwijs van belang zijn?
Door waarden voorop te zetten bij het ontwerp, de inkoop en de inzet van nieuwe technologie, kan het onderwijs de regie houden op digitalisering. Een tweede publicatie die we hier onder de aandacht willen brengen, de WaardenWijzer, biedt handvatten om de gedeelde waarden te benoemen, in dialoog te gaan over wat die waarden betekenen, en te bepalen of ze onder druk komen te staan in de context van nieuwe digitale mogelijkheden. Door deze gesprekken te voeren, kan het onderwijs digitalisering sturen op een manier die past bij de publieke verantwoordelijkheid.
Hoe krijgen we de invloed van digitalisering op het onderwijs beter in beeld?
In verschillende publicaties zoomen we verder in op de hoofdwaarden rechtvaardigheid, menselijkheid en autonomie:
- De longread ‘Gelijke kansen en digitalisering? Goede toegang is niet genoeg’ gaat in op een belangrijk en actueel onderwerp bij de waarde rechtvaardigheid: gelijke kansen in het licht van digitalisering. De publicatie laat zien hoe digitale middelen in het onderwijs gelijke kansen zowel kunnen bevorderen als onder druk kunnen zetten. De Denkplaat gelijke kansen en digitalisering helpt schoolteams om meer grip op dit thema te krijgen en zelf een positie te bepalen.
- De publicatie Zet menselijkheid voorop bij digitalisering in het onderwijs neemt de waarde menselijkheid verder onder de loep. Wat is menselijkheid precies? En waarom is het belangrijk hier aandacht voor te hebben in het licht van digitalisering?
- De publicatie Krassen op het dasboard: de invloed van adaptieve leersystemen op de professionele ruimte van de leerkracht gaat dieper in op de hoofdwaarde autonomie. Daarbij wordt specifiek gekeken naar de professionele ruimte van de leraar in tijden van toenemende automatisering in het klaslokaal.
In andere artikelen analyseren we verschillende innovaties voor het onderwijs met een ethische bril, door de invloed op verschillende waarden te bespreken. Goed inzicht hierin helpt schoolteams bij het voeren van het gesprek en het maken van keuzes als het gaat om digitalisering in het onderwijs. Deze artikelen laten bovendien zien hoe schoolteams zelf, door te redeneren vanuit waarden, met een ethische bril kunnen kijken naar innovaties in het onderwijs:
- Immersive technologie in het onderwijs: deze waarden verdienen aandacht
- Sociale robots inzetten in het primair onderwijs: deze waarden verdienen aandacht
- AI in het onderwijs: dit zijn de belangrijkste ethische aandachtspunten
- Chatbots in het onderwijs: dit zijn de ethische aandachtspunten
Hoe gaan we concreet aan de slag met een ethische vraag?
Is het goed om chatbots die werken op basis van kunstmatige intelligentie in te zetten in ons onderwijs? Is het goed om studenten op een webcam te volgen bij het thuis afleggen van toetsen? Het Ethiekkompas van Kennisnet is een praktische tool voor onderwijsteams die aan de slag willen met dit soort ethische vragen rond digitalisering. Waarden staan hierbij centraal.
Het Ethiekkompas levert een gestructureerde ethische reflectie op, een afgewogen antwoord op de ethische vraag én een rapport met een overzicht van de belangrijkste overwegingen. De tool is bedoeld voor alle lagen in het onderwijs en kan worden toegepast in lerarenteams, op bestuursniveau of sectorniveau, maar juist ook in teams die bestaan uit verschillende functionarissen.
Hoe gebruikt u het Ethiekkompas?
- Een online handleiding helpt u het Ethiekkompas in te zetten op uw school.
- Liever offline aan de slag met het Ethiekkompas? Gebruik het Ethiekkompas-stappenplan.
- Lees de casussen over Ethiekkompas om een beeld te krijgen van hoe bepaalde scholen met behulp van de tool tot een antwoord op ethische vragen zijn gekomen.
- Of lees het artikel ‘Chatbots in het onderwijs een goed idee? Voorbeeld van een ethisch gesprek’.
Hoe dragen we bij aan ontwerp van digitale middelen die passen bij onze waarden?
Als u al wilt sturen op digitalisering voordat technologie de school binnenkomt, moet u sturen op het ontwerp ervan en komt ethics by design van pas. Ethics by design is een praktische aanpak die kan worden ingezet bij het ontwerp of de aanpassing van nieuwe technologieën. Met het ontwikkelen van een waardenhiërarchie (zie figuur hieronder) komen schoolteams op basis van gedeelde waarden tot normen en concrete ontwerpeisen, waar ontwerpers weer mee aan de slag kunnen. Zo kan het onderwijs actief bijdragen aan technologie die in lijn is met belangrijke onderwijswaarden.
Meer weten over ethics by design?
Lees het artikel: ‘Neem waarden als uitgangspunt bij ontwerp van ict voor onderwijs’.
Hoe kunnen wij ons verder verdiepen in ethiek en digitalisering?
In een aantal podcasts van Kennisnet gaat strategisch adviseur ethiek Remco Pijpers in gesprek met verschillende gasten die een interessant licht werpen op ethische thema’s bij digitalisering in het onderwijs. Luister bijvoorbeeld naar:
- ‘Kijk vanuit waarden naar digitalisering in het mbo’ (met voorbeelden van ROC Friese Poort, ROC van Twente en ROC Noorderpoort)
- ‘Zijn we de algoritmes nog wel de baas?’ (een gesprek met Rien Spies, onderwijsbestuurder bij stichting Agora)
- Facebook en Google en de risico’s van ‘platformisering’ in het onderwijs (interview met José van Dijck, president KNAW en medeauteur De platformisering.)
- ‘Het internet is stuk: een interview met Marleen Stikker’
- ‘Technologie en autonomie in het onderwijs: een gesprek met Miriam Rasch’
Andere interessante publicaties op het gebied van ethiek en digitalisering in het onderwijs:
- De WaardenWijzer borduurt voort op het rapport Opwaarderen: borgen van publieke waarden in de digitale samenleving van het Rathenau Instituut, waarin onderzoekers oproepen tot een nationale dialoog over digitalisering en publieke waarden.
- Het Rathenau Instituut schreef het rapport Naar hoogwaardig digitaal onderwijs, waarin de Waardenwijzer wordt toegepast op drie casestudies.
- Het rapport Inzet van intelligente technologie van de Onderwijsraad richt zich niet specifiek op ethische vragen, maar brengt wel duidelijk in beeld wat de invloed van intelligente technologie is op onderwijswaarden, zowel in positieve als negatieve zin.
- Een expertgroep van de Europese Commissie schreef het rapport Ethical guidelines on the use of artificial intelligence (AI) and data in teaching and learning for educators. Het rapport helpt schoolteams om vanuit ethisch oogpunt te kijken naar vragen rond de inzet van artificiële intelligentie en data in het onderwijs.