Willem-Jan van ElkWilt u deze publicatie liever in pdf lezen of uitprinten? Download de publicatie ‘De leermiddelenketen in het onderwijs‘ onder aan deze pagina.
Het gebruik van (digitale) leermiddelen roept regelmatig vragen op bij bestuurders, schoolleiders en leraren. Vaak zijn dit typische ketenvraagstukken. Maar wat is een keten precies? Hoe ziet de leermiddelenketen in het onderwijs eruit? En welke rol neemt het onderwijs zelf in de leermiddelenketen in?
In deze publicatie helpen we u om beter te begrijpen wat de leermiddelenketen precies is. We nemen daarbij het onderwijsleerproces als startpunt en brengen zo de leermiddelenketen in beeld.
Nieuwe mogelijkheden in het onderwijs
Het onderwijs verandert door digitale ontwikkelingen. Digitale leermiddelen kunnen helpen om meer onderwijs op maat te geven. Veel leraren hebben daarbij onderstaande wensen:
- variëren met leermateriaal
- het gekozen leermateriaal eenvoudig gebruiken
- de voortgang van de leerling volgen
- het leerproces kunnen verantwoorden
Doordat leerresultaten digitaal verzameld worden, kunnen leraren leerlingen bijvoorbeeld gemakkelijker volgen en zien welke leerdoelen een leerling heeft behaald.
Om dit mogelijk te maken, werkt het onderwijs met steeds meer partijen samen. Deze partijen zijn onderdeel van de leermiddelenketen. Denk aan:
- leveranciers van (digitale) leermiddelen
- leveranciers van leerlingvolgsystemen of administratiesystemen
- publieke partijen die het onderwijs vertegenwoordigen
Wat is een keten?
De samenleving verandert steeds meer in een netwerk- en informatiesamenleving. Bedrijven, organisaties en overheidsinstellingen wisselen op grote schaal informatie met elkaar uit. Dat is nodig, om meer dienstverlening op maat te realiseren. Organisaties die vroeger vooral individueel opereerden, worden zo steeds vaker onderdeel van een keten.
Een keten bestaat uit met elkaar verbonden processen in een netwerk van zelfstandige, maar samenwerkende organisaties. Een bekend voorbeeld van een keten is het spoor: verschillende partijen werken samen om te zorgen dat treinen kunnen rijden, waaronder ProRail, de NS en het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. Ook de zorg kent allerlei ketens, bij de behandeling van chronische ziekten zijn bijvoorbeeld meerdere hulpverleners betrokken. Denk aan apothekers, huisartsen, specialisten, thuiszorg en anderen.
Het onderwijs als keten
Ook scholen werken steeds meer met digitale informatie en wisselen dit uit met verschillende partijen. Op het gebied van leermiddelen gebeurt dit veelvuldig. Vroeger schaften leraren een methode aan, verwerkten de resultaten van leerlingen handmatig en koppelden dit via rapporten terug aan ouders.
Tegenwoordig wisselen scholen veel digitale informatie uit met uitgevers en leveranciers van leerlingvolgsystemen, overkoepelende dashboards en administratiesystemen. Al die verschillende partijen zijn schakels in de keten waarin informatie over leerlingen wordt uitgewisseld. Het doel: het realiseren van een passend leerproces.
Waarom is de leermiddelenketen van belang?
Als de leermiddelenketen goed functioneert is er veel mogelijk. Denk aan gepersonaliseerd leren, overzicht voor leraren in digitale dashboards of het combineren van verschillende soorten (digitaal) leermateriaal. Tegelijkertijd kan dit toegenomen digitaal werken ook nieuwe aandachtspunten en uitdagingen opleveren. Het is belangrijk om die goed in het vizier te houden. Bij het behandelen van persoonsgegevens en leerresultaten is het bijvoorbeeld erg belangrijk dat u rekening houdt met de privacy van leerlingen.
Dat het belangrijk is om de leermiddelenketen samen goed in te richten, bleek bij de start van het schooljaar 2017/2018. Veel leerlingen konden in de eerste weken van dat schooljaar niet altijd bij hun digitale leermateriaal. Uit de evaluatie van Edu‑K – het platform waarin publieke en private partijen uit de onderwijsketen met elkaar overleggen – blijkt dat deze problemen niet ontstonden door fouten bij één partij. Het was juist de samenwerking in de keten die niet goed genoeg was ingericht. Het platform Edu‑K zet zich nu in om de samenwerking voor het nieuwe schooljaar zo te laten verlopen dat leerlingen bij de start van het schooljaar direct bij hun materiaal kunnen.
Goed zicht op de leermiddelenketen
Scholen zijn zelf één van de spelers in de leermiddelenketen, en is ook de vragende partij aan de andere spelers in de keten. Als ketenpartner is het voor de scholen belangrijk om goed samen te werken met alle verschillende partijen die het onderwijs omringen. Om dat goed te kunnen doen, helpt het om begrip en overzicht van de leermiddelenketen te hebben.
Het onderwijsleerproces: vertrekpunt voor de keten
De leermiddelenketen draait om goed onderwijs. Verschillende partijen rond het onderwijs werken samen, zodat leerlingen het beste kunnen leren en zij de beste ondersteuning krijgen van leraren. De keten levert daarvoor passende leer- en oefenmaterialen en digitale systemen.
In het onderwijsleerproces doorlopen leraren en leerlingen samen drie stappen. Leerlingen spelen bij deze stappen in meer of mindere mate een actieve rol:
- Vormgeven van het leerproces: op basis van didactische uitgangspunten, leerlijnen en leerdoelen geven leraren het leerproces vorm. Ze zoeken materiaal dat hierbij past en zetten dit (eventueel digitaal) klaar voor leerlingen. Daarom willen leraren leermateriaal gemakkelijk vinden en ermee variëren.
- Uitvoeren van het leerproces: gedurende het leerproces leggen leraren de lesstof uit, laten zij leerlingen oefenen en volgen en/of begeleiden hen. Daarom willen leraren en leerlingen leermateriaal eenvoudig gebruiken.
- Analyse van de leerresultaten: door de leerresultaten af te zetten tegen de leerlijn en leerdoelen, analyseren leraren de voortgang en bepalen de vervolgstappen. Daarmee begint het proces weer opnieuw. Daarom willen leraren en leerlingen de voortgang goed volgen. Dit is meteen een goed moment om het leerproces te verantwoorden.
Aan de hand van deze stappen brengen we de leermiddelenketen in beeld.
Stap 1: Vormgeven van het leerproces
Bij het vormgeven van het leerproces zijn didactiek, leerlijnen en leerdoelen het uitgangspunt voor leraren. Zij zoeken (digitaal) leermateriaal dat past bij het leerproces en zorgen ervoor dat leerlingen ermee aan de slag kunnen. Leraren willen hierbij ontzorgd worden, zodat zij gemakkelijk met materialen kunnen variëren. Wat is hiervoor nodig?
Lesgeven op basis van leerdoelen
Leraren hebben een belangrijke taak bij de keuze van passende (digitale) leermiddelen. Deze moeten aansluiten bij de gekozen didactiek, de leerdoelen en de beoogde leerlijn. Dat vraagt wel wat van leraren: inzicht hebben in leerlijnen en in staat zijn om zelf (digitaal) materiaal te verzamelen, aan te passen of te ontwikkelen. Lesgeven op basis van leerlijnen en leerdoelen vraagt om curriculumbewuste en ict-bekwame leraren. De PO-Raad en de VO-raad ontwikkelden samen met leraren praktische handvatten om hiermee aan de slag te gaan.
Leermiddelenmix samenstellen
Als leraren weten welke doelen hun leerlingen moeten behalen, dan is het belangrijk om het juiste leermateriaal te selecteren. Een methode van een uitgever biedt vaak een goede basis. Aan die basis kunnen leraren vervolgens materialen toevoegen om te variëren, om extra aandacht aan bepaalde leerdoelen te besteden of om leerlingen extra ondersteuning te bieden.
Door de enorme keuze in leermiddelen en leerapplicaties is het verzamelen en selecteren van leermateriaal niet altijd even makkelijk. Want aan welk leerdoel is het leermateriaal bijvoorbeeld gekoppeld? En voor welk type leerlingen is het bedoeld?
Wie leermiddelen maakt kan die leermiddelen een digitaal label meegeven. Dat noemen we metadateren. Als leraren dit soort informatie snel kunnen inzien, kunnen zij leermateriaal beter selecteren en combineren.
Stap 2: Uitvoeren van het leerproces
Leraren zetten leermiddelen voor verschillende doeleinden in, bijvoorbeeld als ondersteuning bij de lesinstructie, als oefenmateriaal voor zelfstandig werken of als toets. Wanneer de leermiddelenmix eenmaal is samengesteld, gaan de leerlingen ermee aan de slag. Leraren en leerlingen willen dat leermateriaal eenvoudig gebruiken. Wat is hiervoor nodig?
Zo min mogelijk drempels bij het benaderen van materiaal
Het gebruiken en afwisselen van leermiddelen en methodes gaat vaak gepaard met verschillende accounts en meerdere inlogmomenten. Dit is niet gebruiksvriendelijk voor leerlingen en leraren. Met de Entree Federatie (po, vo, mbo) en Basispoort (po) krijgt u via één login toegang tot veel van het digitale leermateriaal en educatieve diensten.
Van het digitale leermateriaal dat de leraar heeft gevonden en geselecteerd, hoeft de leerling vaak alleen een specifieke opdracht, oefening of paragraaf te maken. Het is fijn als de leraar dan kan verwijzen naar dat specifieke deel. Er mogen geen drempels zijn, bijvoorbeeld nog een extra keer inloggen of het onnodig doornemen van de hele module door de leerling. Dat vraagt om technische afstemming tussen uitgevers, leveranciers, softwareontwikkelaars, scholen en publieke partijen.
Wilt u meer lezen over het uitvoeren van het leerproces? Bekijk de infographic ‘Soepel werken met leeromgevingen’ onder aan deze publicatie.
Gebruiksgemak: betrouwbaarheid en continuïteit
Om het leerproces succesvol vorm te geven, is het belangrijk dat leermateriaal werkt wanneer het moet werken. Wanneer leerlingen niet bij hun leermateriaal kunnen of wanneer het materiaal hapert, gaat dit ten koste van het leerproces. Om te voorkomen dat problemen ontstaan, worden er afspraken gemaakt tussen verschillende partijen in de keten. Samen zorgen zij voor betrouwbaarheid en continuïteit in de keten.
Stap 3: Analyse van de leerresultaten
Bij het gebruik van digitaal leermateriaal ontstaan gegevens die gebruikt kunnen worden om de voortgang van leerlingen te volgen, en te verantwoorden naar bijvoorbeeld ouders en de onderwijsinspectie. Het handmatig invoeren en verzamelen van resultaten uit en in verschillende systemen, zorgt voor veel (onnodig) werk. Goede afspraken in de keten kunnen dat voorkomen. Wat is hiervoor nodig?
Leerresultaten eenvoudig uitwisselen
Doordat leerlingen met verschillende leermiddelen werken, komen de leerresultaten in verschillende (administratie)systemen binnen. Het verzamelen van die resultaten is veel (onnodig) werk. Leraren willen dat overzicht het liefst op één plek hebben; zij willen niet meer handmatig gegevens uit verschillende systemen overtypen.
Dankzij de ketenafspraak Uitwisseling Leerlinggegevens en Resultaten (UWLR) hoeven leraren leerresultaten niet meer handmatig in te voeren. Leerresultaten kunnen veilig en geautomatiseerd overgezet worden van een leerapplicatie naar bijvoorbeeld het leerlingvolgsysteem dat de school gebruikt. Als leveranciers van leermiddelen en dashboards gebruik maken van deze UWLR-afspraak, kan dat de administratieve werkdruk van leraren aanzienlijk verminderen.
Beter overzicht met een overkoepelend dashboard, dieper inzicht met learning analytics
Voor leraren in het po en mentoren in het vo is het handig als de gegevens over leerlingen overzichtelijk beschikbaar zijn, bijvoorbeeld in een overkoepelend dashboard. In zo’n dashboard vinden leraren en mentoren de resultaten en andere data overzichtelijk terug. Zij zien er bijvoorbeeld waar de leerling zich bevindt op de leerlijn. Zo’n dashboard kan eventueel ook suggesties doen voor vervolgstappen in het leerproces.
Wilt u meer weten over dashboards? Bekijk de infographic ‘Voortgangsinformatie en dashboards’ onderaan deze publicatie.
Om te zien waar leerlingen zich bevinden in het leerproces, is het handig als de resultaten gekoppeld zijn aan de leerlijn. Dan moet wel duidelijk zijn welk leerdoel wordt behandeld in een bepaalde opgave. Uitgevers kunnen het leermateriaal hiervoor voorzien van labels, ook wel onderwijskundige metadata genoemd.
Wilt u meer weten over metadata? Bekijk de infographic ‘Leerdoelen en Metadata’ onderaan deze publicatie.
Overkoepelende dashboards zijn nog in ontwikkeling. Het is namelijk erg lastig om de gegevens uit verschillende systemen op zo’n manier te combineren dat u een betrouwbaar totaaloverzicht krijgt. Omdat veel scholen op zoek zijn naar een overkoepelend dashboard, onderzoekt Kennisnet samen met de Almeerse basisschool Het Palet en leveranciers hoe een dergelijk dashboard gemaakt kan worden.
Benieuwd naar dit onderzoek? Lees het artikel ‘Deze lessen leerde Het Palet bij de zoektocht naar een overkoepelend dashboard’.
De rol van scholen in de leermiddelenketen
De leermiddelenketen functioneert optimaal als iedere speler weet wat zijn rol is in de keten, en zijn verantwoordelijkheid neemt voor die rol. Dit geldt ook voor het onderwijs. Scholen kunnen een actieve plek innemen en zorgen dat het leermiddelenaanbod nog beter aansluit bij wat leerlingen nodig hebben. Wat kan het onderwijs nog meer doen?
Vraagbundeling om invloed op de markt uit te oefenen
In de leermiddelenketen staan vraagstukken centraal die bij meerdere scholen voorkomen. Door de vragen van scholen te bundelen geeft het onderwijs meer richting aan de leermiddelenmarkt. Leveranciers kunnen op hun beurt daarmee ook beter voldoen aan de vraag van het onderwijsveld.
De wensen en eisen van schoolbesturen rond leermiddelen in het po en vo zijn samengebracht in het Programma van Eisen (PvE) voor de Leermiddelenketen. De geformuleerde eisen zijn onder andere gericht op:
- randvoorwaarden voor een goed functionerende leermiddelenmarkt
- aanbod dat maatwerk mogelijk maakt
Marktpartijen erkennen het PvE als hulpmiddel om meer richting te geven aan de leermiddelenketen. Het PvE bevat bovendien een checklist – zie pagina 24 van het PvE – die scholen kunnen gebruiken bij het voeren van gesprekken met leveranciers.
Bij die gesprekken kunnen scholen ook gebruik maken van de Vraagkaarten van Kennisnet. De belangrijkste gebruikersvragen van scholen aan leveranciers van digitale leermiddelen zijn daarin gebundeld.
Als scholen een duidelijke rol in de keten innemen, kunnen de andere partijen daar bovendien weer beter op reageren. Zo ontstaat er aanbod dat beter voldoet aan de vraag van de school. De wens van veel scholen om onderwijs meer op maat te bieden, komt door samenwerking in de keten dichterbij.
Tot slot
De vele ontwikkelingen in de leermiddelenketen zijn nodig om de wensen vanuit het onderwijs te realiseren. Bij complexe vraagstukken is het belangrijk dat betrokken partijen op een goede manier samenwerken en heldere afspraken maken. Zo kunnen processen om het onderwijs te verbeteren in de keten soepel verlopen. Gezamenlijk draagt dit netwerk bij aan optimaal onderwijs voor iedere leerling.
De leermiddelenketen is niet statisch, maar continu in beweging. Dit overzicht wordt daarom regelmatig geactualiseerd. Heeft u suggesties voor verbeteringen of aanvullingen? Stuur ze naar w.vanelk(vervang deze tekst met @ teken)kennisnet.nl, strategisch adviseur leermiddelen bij Kennisnet.