De rol van de schoolleider bij afstandsonderwijs

Het plotseling sluiten van de scholen vroeg in korte tijd om een radicaal andere manier van het organiseren van onderwijs. De ene schoolleider bleek daar beter op voorbereid en makkelijker mee om te kunnen gaan dan de ander. Maar waar lag dat aan?

Geleerde lessen uit onderzoek

We onderzochten op basis van diverse nationale en internationale onderzoeken hoe schoolleiders zijn omgegaan met het organiseren van onderwijs op afstand. Zowel als het gaat als het leidinggeven aan een team als om het bewaken van onderwijskwaliteit, het bevorderen van innovatie en het faciliteren van online onderwijs. Aan de hand van deze geleerde lessen kunnen scholen in de toekomst effectiever flexibel onderwijs geven.

Samenwerken en welzijn personeel

De schoolsluitingen hadden niet alleen tot gevolg dat onderwijs op afstand moest worden gegeven, vergaderen en samenwerken moest ook online gebeuren. Hoewel online vergaderen vaak efficiënter en effectiever bleek, miste bijna de helft van het lesgevend personeel het contact met hun collega’s. Met creatieve oplossingen als opgestuurde borrelpakketten of wandel-app uitdagingen werd geprobeerd om toch aan binding met het team te werken. Omdat met thuiswerken grenzen tussen werk en privé sneller vervagen en doordat er door de omschakeling naar afstandsonderwijs veel meer werk werd verzet, hadden schoolleiders extra aandacht voor het welbevinden van leraren en planden zij onder andere meer bilaterale gesprekken in. Al deze initiatieven, die gericht waren op de mentale en fysieke gezondheid van medewerkers, wierpen hun vruchten af: medewerkers ervoeren de samenwerking positiever, voelden meer verbinding met collega’s en konden beter omgaan met onderwijs op afstand. 

Onderwijskwaliteit en -ambitie

Naarmate de pandemie voortduurde, werd voor schoolleiders duidelijk dat de kwaliteit van het onderwijs onder druk kwam te staan. Het werd lastiger roosters rond te krijgen doordat leraren en docenten uitvielen. Groepen werden soms naar huis gestuurd. Sommige scholen gingen helemaal dicht. Alles bij elkaar maakte dit dat de continuïteit van het onderwijs in gevaar kwam, het risico op kansenongelijkheid groeide, sommige leerlingen leervertraging opliepen en leraren en docenten steeds zwaarder werden belast. Daarnaast hebben ook niet alle scholen begeleiding gegeven in het didactisch vormgeven van online lessen. Terwijl alleen het delen van goede voorbeelden hierin al heel behulpzaam kan zijn.

De school als lerende organisatie

Het geven van onderwijs op afstand was voor iedereen nieuw. Voor leerlingen, voor leraren en docenten, voor ouders en ook voor schoolleiders. Hoe soepel alle betrokkenen omgingen met dat leerproces hing voor een groot deel af van de mate waarin schoolleiders gericht waren op gezamenlijk leren en de juiste voorwaarden wisten te scheppen voor het creëren van een lerende organisatie. Het gaat hier onder andere om een veilige leeromgeving, een persoonlijke benadering, gemeenschapsgevoel en een oplossingsgerichte mentaliteit. Daarmee ontstaat een cultuur die didactische en pedagogische innovatie stimuleert doordat leraren en andere medewerkers zich veilig en gesteund voelen om onderling goede voorbeelden te delen, nieuwe mogelijkheden en manieren van onderwijs te onderzoeken, uitproberen en te evalueren. 

Kennis delen buiten de school

Uit Europees onderzoek blijkt dat niet alleen een goede samenwerking tussen schoolleiders en leraren binnen de school, maar ook informele, individuele contacten buiten de school een sleutelrol speelden bij het ondersteunen van pedagogische en didactische innovatie. Het delen van goede voorbeelden – vooral op het gebied van digitaal lesgeven en leren – inspireerden minder goed voorbereide schoolleiders om nieuwe vaardigheden te ontwikkelen en hun onderwijspraktijk te verbeteren.

Technische randvoorwaarden  

Om snel besluiten te kunnen nemen over het invoeren van maatregelen en aanpassingen aan het onderwijs richtten de meeste scholen een coronateam in: een centraal team met mandaat dat snel knopen kon doorhakken. De schoolleider had daarin – samen met de ict-coördinator of een i-coach in het mbo – vaak een ondersteunende rol op technisch en onderwijskundig vlak. Ze hielden zich bezig met het creëren van de juiste technische randvoorwaarden om onderwijs op afstand te kunnen volgen. Het gaat hierbij om:

• Beschikbaarheid van devices.  In alle sectoren zijn devices beschikbaar gesteld waar dat nodig was. Zowel voor leerlingen als voor medewerkers. In het mbo zijn soms ook werkplekken ter beschikking gesteld.
• Ondersteuning bij het gebruik van software en devices. Zowel leerlingen als leraren en ouders beschikten niet altijd over voldoende kennis om de aangeboden software en devices te gebruiken. Hierin is binnen alle sectoren op verschillende manieren ondersteund. In het mbo faciliteerde de schoolleiding aanvullende trainingen, begeleiding en ondersteuning voor medewerkers.
• Bewaken van digitale veiligheid. Het gebruik van software als Microsoft Teams, Google Meet en Zoom voor videobellen leidden soms ook tot risico’s voor de digitale veiligheid van leerlingen. Bijvoorbeeld toen er meldingen kwamen dat vreemden deelnamen aan online Zoom-lessen. Dit had tot gevolg dat leraren en schoolleiding het gesprek aangingen over het wel of niet verplicht stellen van de camera, de pedagogische en didactische impact daarvan en wat het deed met hun eigen beleving van veiligheid en met dat van hun leerlingen.

Tips en adviezen

Het afgelopen jaren zijn schoolleiders min of meer gedwongen tot innoveren. Hoe zorgt u dat u een volgende keer soepel omschakelt naar afstandsonderwijs en wendbaarder bent als organisatie?

• Creëer een lerende organisatiecultuur. Organisaties die het meest in staat zijn om te leren – en dus effectiever op crises reageren – zijn organisaties waar de schoolleider medewerkers stimuleert hun vaardigheden en kwaliteiten in te zetten om zich aan de veranderende omstandigheden aan te passen en hen hiervoor de tijd en middelen biedt
• Zorg voor goede thuiswerkplekken. Zowel leerlingen als leraren hebben een rustige werkplek nodig, een gedegen device, een betrouwbare internetverbinding, een webcam en microfoon. 
• Zorg ook voor ondersteuning op onderwijskundig vlak. Ondersteuning op onderwijskundig vlak was in deze crisis vaak minder vanzelfsprekend dan ondersteuning op technisch vlak. Terwijl veel leraren en docenten weinig ervaring hadden met de didactiek van online les geven.  
• Zorg voor vakmanschap op het gebied van ict en digitalisering. Zonder ict-teams, een ict-coördinator of een andere in ict gespecialiseerde medewerker is uw personeel afhankelijk van collega’s met meer digitale vaardigheden. De continuïteit van de les van beide leraren komt hiermee in het gedrang.
• Deel goede voorbeelden en leer van elkaar. Goede voorbeelden van online onderwijs inspireerden andere schoolleiders en leraren met minder affiniteit met dit onderwerp. Onderzoek hoe u dat kunt blijven doen en ga na wat dat vraagt van de kwaliteit van het onderlinge contact en welke ondersteuning u hierin als schoolleiding kunt bieden.

Meer tips en adviezen over het ondersteunen van medewerkers op afstand en ander personeelsbeleid leest u op lesopafstand.nl.

Vier in balans-model

Het Vier in balans-model laat zien hoe scholen optimaal rendement kunnen halen uit ict. Het model beschrijft de randvoorwaarden die nodig zijn om ict in het onderwijs goed te kunnen gebruiken. Deze randvoorwaarden, oftewel bouwstenen, van het Vier in balans-model zijn visie, deskundigheid, inhoud en toepassing en infrastructuur. Wanneer scholen aandacht hebben voor de bouwstenen – en de balans hiertussen bewaken – kan ict nog beter gaan werken voor het onderwijs. Scholen kunnen dit model gebruiken om een visie op de inzet van ict in het onderwijs te ontwikkelen. Ook helpt het Vier in balans-model de ict-bekwaamheid van medewerkers te bevorderen en geeft het zicht op de investeringen die nodig zijn op het gebied van leermateriaal, software en infrastructuur.

Praktijkvoorbeeld

Lieuwe Miedema is conrector van het Leeuwarder Lyceum en ziet de mogelijkheden van online onderwijs, maar begrijpt de weerstand ook. In dit praktijkvoorbeeld vertelt over zijn sociale, verbindende functie. Lees meer op schoolleidersregistervo.nl.

Bronnen en onderzoek

Dit artikel is gebaseerd op een groot aantal onderzoeken over de rol van de schoolleider bij afstandsonderwijs. Wilt u meer weten of u er verder in verdiepen? Meer informatie vindt u in een van de volgende onderzoeken:

• De ‘Monitor hybride onderwijs po’ is een onderzoek van Kennisnet en de PO-Raad. Het geeft inzicht in hoe onderwijs op afstand is ingericht en ervaren. Meer over de Monitor hybride onderwijs.
• De ‘Monitor hybride onderwijs vo’ brengt in kaart hoe onderwijs in het voortgezet onderwijs is ingericht en hoe schoolleiders, ict-coördinatoren, docenten, ouders en leerlingen dit hebben ervaren. Meer over de Monitor hybride onderwijs vo.
• Voor dit Europese onderzoeksproject naar afstandsonderwijs en de manier waarop scholen hiermee omgingen en betrokkenen het hebben ervaren, werden 150 stakeholders in 5 lidstaten geïnterviewd. Het onderzoek is gratis te downloaden op de website van de Europese Commissie. 
• 16 mbo-scholen deden samen met HAS, Radboud Universiteit en Turner onderzoek onder 5.000+ docenten, studenten en stafmedewerkers om samen lessen te trekken uit de coronaperiode voor het mbo. Lees meer over dit onderzoek.  
• Het onderzoek van Frontiers in education beschrijft de rol die de schoolleider heeft bij het creëren van een veilige werkomgeving en een lerende organisatie. Lees meer over het onderzoek. 
• De Inspectie van het Onderwijs onderzocht via de covid-19-monitor wat scholen deden om het onderwijs zo goed mogelijk doorgang te laten geven toen de scholen sloten. Lees de resultaten in het overzichtsartikel Effectief onderwijs.

Meer geleerde lessen

Dit artikel maakt onderdeel uit van de serie “Geleerde lessen van afstandsonderwijs”. Wilt u meer weten of bent u benieuwd naar de andere geleerde lessen? Lees dan ook: