• Uitleg
• |
• Ethiek
• |
• po
• vo
• mbo

Neem waarden als uitgangspunt bij ontwerp van ict voor onderwijs

Alleen als ict belangrijke onderwijswaarden als rechtvaardigheid, menselijkheid en autonomie ondersteunt, kan het een duurzame bijdrage leveren aan het onderwijs. In dit artikel laten we met drie casussen zien hoe waarden al kunnen worden meegenomen bij het ontwerp van ict-toepassingen voor het onderwijs. En waar onderwijsprofessionals ict-ontwikkelaars dus op kunnen wijzen bij het formuleren van eisen en wensen in aanbestedingen.

Door Erwin Bomas

30 september 2022

5 minuten lezen

Bij elk ontwerp spelen waarden een rol. Vaak liggen gebruiksvriendelijkheid en (kosten)efficiëntie voor de hand: bedrijven willen zoveel mogelijk producten met winst verkopen. Soms is er sprake van een afweging van bepaalde waarden: voor beveiliging met een sterk wachtwoord moet er iets aan gebruiksgemak worden ingeleverd. Ontwerpkeuzes kunnen er ook toe leiden dat waarden in de knel komen. De infinite scroll van bijvoorbeeld Facebook, Twitter, LinkedIn, Instagram of TikTok werken verslaving in de hand. Er wordt zelfs beweerd dat dit bewust naar het voorbeeld van de fruitautomaat is gemodelleerd. Dit komt het welzijn van sommige gebruikers op de lange termijn niet ten goede.

Ontwerp is niet neutraal 

Waarden liggen ook ten grondslag aan het ontwerp van onderwijstechnologie, bewust of onbewust zo bedoeld. Gamification-elementen bij programma’s als Rekentuin of Squla maken onderwijsapps aantrekkelijk voor leerlingen, ook om thuis mee te werken, maar verhogen de schermtijd. Adaptief leermateriaal zoals Gynzy, Rekentuin of Snappet geeft leerlingen direct feedback, wat het leerproces versterkt. Aan de andere kant komt deze directe feedback voor sommige leerlingen heftig over.

Leerlingen sliepen slecht door notificaties over cijfers voor proefwerken die ’s avonds binnenkwamen

Maar het ene bevorderen, hoeft niet per se ten koste te gaan van iets anders. Met bijvoorbeeld ‘dark mode’ is een scherm of programma nog steeds goed leesbaar, maar verbruikt minder energie en draagt zo een beetje bij aan meer duurzaamheid. Een ander voorbeeld: toen het in een elektronische leeromgeving mogelijk werd notificaties te versturen als cijfers voor proefwerken werden ingevoerd, reageerde het merendeel van de gebruikers enthousiast. Leerlingen wilden het liefst meteen een notificatie. Totdat duidelijk werd dat sommige leerlingen slecht sliepen als ze zagen dat ze een onvoldoende hadden als de leraar om half elf ’s avonds cijfers invoerde. De leverancier voegde daarna een instelling toe waarmee scholen de notificaties na een bepaald tijdstip konden stopzetten. Zo hield hij rekening met zowel het gebruikersgemak als het welzijn van leerlingen.

Waarden omzetten naar normen en ontwerpprincipes

Door belangrijke waarden expliciet te maken bij het ontwerp van technologie, kun je vooraf komen tot oplossingen die meerdere waarden dienen of bevorderen. Dit wordt ook wel value-sensitive design of ethics by design genoemd. Een manier om dit te doen is door waarden om te zetten naar normen en ontwerpprincipes. Een school kan haar kernwaarden of veelvoorkomende onderwijswaarden omzetten in normen, die als een soort stelregels laten zien hoe zij de waarde in het handelen willen vertalen. Deze normen zijn dan te vertalen naar ontwerpprincipes, die beschrijven wat er aan functionaliteit nodig is in een ict-applicatie of product. We geven hieronder drie voorbeelden. 

Voorbeeld 1: adaptief leermateriaal

Als een eerste oefening met value-sensitive design binnen het onderwijs en ict-domein hebben we vanuit Kennisnet samen met onderzoeker en expert adaptief leermateriaal Inge Molenaar van de Radboud Universiteit en Bart Tuerlings, leerkracht en Snappet-coach bij Stichting Klasse, een waardenhiërarchie voor adaptief leermateriaal opgesteld.

Met waarden uit de Kennisnet-tool WaardenWijzer als uitgangspunt kwamen we tot nieuwe ontwerpprincipes. Vanuit de waarde menselijkheid en de subwaarde sociale samenhang hebben we bijvoorbeeld de norm ‘adaptief leermateriaal faciliteert het leren van en met elkaar​’ opgesteld. Dit leidde weer tot een ontwerpprincipe ‘adaptief leermateriaal biedt mogelijkheden voor peer learning​’.

Dit zou een interessante toevoeging zijn voor adaptief leermateriaal. Want adaptief leermateriaal maakt gepersonaliseerd leren mogelijk door elke leerling precies op zijn of haar niveau uit te dagen, maar dit kan er ook toe leiden dat leren erg individualistisch wordt en ten koste gaat van de socialiserende taak van het onderwijs. Door rekening te houden met een waarde als sociale samenhang kan adaptief leermateriaal ook zo ontworpen worden dat leren ermee een sociale component krijgt. Als een leerling bijvoorbeeld fouten heeft gemaakt bij een bepaald onderwerp, kun je hem verwijzen naar medeleerlingen die het al wel begrijpen: ‘misschien dat een van je medeleerlingen je verder kan helpen’. Bovendien blijkt uit onderzoek dat leerlingen van elkaar laten leren een zeer effectieve leerstrategie is. 

Voorbeeld 2: ELO mbo

De leden van het team dataondersteund onderwijs van het mbo-programma ‘Doorpakken op digitalisering’ hebben een waardenhiërarchie opgesteld voor een ELO. Een waarde als ‘autonomie’ met subwaarden ‘onafhankelijkheid van onderwijs’ respectievelijk ‘onafhankelijkheid van onderwijsinstellingen’ vertaalden zij naar de norm ‘data die door het gebruik van de ELO gegenereerd wordt is altijd beschikbaar voor de instelling’ en het ontwerpprincipe ‘de instelling kan beschikken over alle data die door de ELO gegenereerd wordt’. Ook kwam bijvoorbeeld bij de waarde zelfontplooiing de norm naar voren dat de ELO vanuit het oogpunt van ’leven lang ontwikkelen’ beschikbaar zou moeten zijn voor mensen zowel binnen de instelling als daarbuiten.

Voorbeeld 3: eigen dossier

Tot slot heeft het team ‘eigen dossier’ (nu onderdeel van het team flexibilisering en modularisering) van het mbo-programma Doorpakken op digitalisering een waardenhiërarchie ontwikkeld voor een eigen dossier waarin een student al zijn of haar leergegevens kan opslaan.

Een voorbeeld van een ontwerpprincipe is dat ‘van het eigen dossier een open source-basisversie (voor cliënt en host) beschikbaar is voor iedereen‘. Dit ontwerpprincipe komt voort uit de norm ‘de (basisversie) van het eigen dossier moet voor iedereen betaalbaar of kosteloos zijn‘, die weer is afgeleid van de waarden rechtvaardigheid en subwaarden inclusiviteit en toegankelijkheid. 

Formuleren eisen en wensen voor aanbesteding

Deze drie voorbeelden geven aan hoe de ontwikkeling van ict met value-sensitive design vanuit waarden kan worden gestuurd. Scholen kunnen deze methodiek bijvoorbeeld inzetten bij het formuleren van eisen en wensen voor een aanbesteding. Maar ook als innovatiemethodiek is value-sensitive design nuttig voor zowel gevestigde bedrijven als start-ups, om met scholen te werken aan digitalisering die de waarden van het onderwijs bevordert. De methodiek is een goede aanvulling op de meer op gebruikersgerichte aanpakken als het opstellen van customer journeys en user stories.