Toetsen en evalueren bij afstandsonderwijs

Leraren en docenten hebben tijdens afstandsonderwijs minder direct contact met leerlingen en studenten dan in de klas. Ook de interactie tijdens de digitale lessen verloopt anders dan in de klas. Het is daarom belangrijk dat juist tijdens het online leerproces gecheckt wordt of leerlingen de stof begrijpen, zodat leraren en docenten kunnen bepalen wat zij al beheersen en nog moeten leren. Formatieve toetsing of assessment – waarbij de nadruk ligt op het meten van voortgang en minder op het meten van kennis – leent zich hier goed voor.

Geleerde lessen uit onderzoek

In de geleerde lessen gaan we op basis van diverse nationale en internationale onderzoeken na wat werkt op het gebied van toetsen en evaluatie bij afstandsonderwijs en hoe scholen daar in de toekomst rekening mee kunnen houden bij het aanbieden van flexibel onderwijs.

Monitoren van het leerproces

Over het algemeen liep het monitoren van het leerproces in het primair en voortgezet onderwijs (po en vo) niet optimaal tijdens het afstandsonderwijs. Een groot deel van de leraren en docenten had online minder zicht op de ontwikkeling van leerlingen dan in de klas. Soms stonden camera’s uit, waardoor er letterlijk geen zicht was. Leraren en docenten konden dus over het algemeen moeilijker merken of leerlingen betrokken waren bij de les en de lesstof snapten.

Er was in het po ook een kleine groep leraren die bij afstandsonderwijs juist beter overzicht had op vorderingen van leerlingen in vergelijking met fysiek onderwijs. Zij zetten op effectieve wijze online applicaties in om het leren van hun leerlingen te monitoren en profiteerden zo op dit gebied van het online lesgeven.

Meten van voortgang

Juist bij afstandsonderwijs is zicht krijgen op de voortgang van een leerling belangrijk. Hoewel formatieve toetsing en evaluatie zich daar goed voor lenen, is er beperkt gebruik van gemaakt. Tools als Google Forms, Microsoft Forms of (digitale) wisbordjes werden her en der ingezet, maar formatieve assessment tools werd niet breed ingezet en peer feedback werd erg weinig toegepast.

Om het leerproces van studenten te monitoren, werd in het mbo veel gewerkt met het maken en inleveren van opdrachten en werkstukken. Zo heeft een aantal instellingen een online werkomgeving gecreëerd, waarin studenten bijvoorbeeld samen een businessplan kunnen maken. Andere docenten lieten studenten zelf een presentatie via Teams verzorgen. Ook praktijkopdrachten werden soms op afstand uitgevoerd door middel van het opnemen van video’s. Studenten voelden minder druk bij een formatieve toets, dan bij een summatieve toets. 

Hoewel het gebruik nog beperkt was, ziet een deel van de leraren en docenten het nut van formatieve toetsing en evaluatie in en gaven ze aan er in de toekomst meer gebruik van te willen maken.

Meten van kennis

Digitale summatieve toetsen werden met name in het vo vaker en op verschillende manieren ingezet. Sommige docenten namen mondeling online toetsen af en andere lieten leerlingen een open boek toets maken. Ook werden door leerlingen schriftelijke overhoringen en proefwerken online gemaakt. Uit onderzoek van de Inspectie voor het Onderwijs blijkt dat minder middelbare scholen genormeerde toetsen hebben afgenomen tijdens afstandsonderwijs. Desondanks geven scholen aan dat er leervertraging is opgelopen. Zij baseren zich daarbij op inschattingen van docenten, op dat wat leerlingen hun teruggeven en de resultaten van methodetoetsen. 

Zowel docenten als studenten in het mbo hebben een voorkeur voor de ‘klassieke vormen’ van examineren, gewoon op locatie. Sommige studenten vonden toetsen op afstand wel prettig, omdat zij hierdoor minder hoefden te reizen. 

Summatief en formatief toetsen

Met summatieve toetsing wordt bepaald of de leerstof na een bepaalde periode wordt beheerst. Als de toets niet voldoende is gemaakt, wordt vaak van de leerling of student gevraagd de toets opnieuw te maken. Formatieve toetsing ondersteunt het leerproces. Met een formatieve toets krijgt de leraar zicht op wat de leerling of student weet of kan, en kan de leraar de instructie en het lesmateriaal hierop aanpassen. Met een formatieve toets krijgt ook de leerling informatie over wat hij of zij weet en wat nog geleerd moet worden om het leerdoel te bereiken. Formatieve toetsing wordt tijdens het leerproces gebruikt om de leerdoelen te bereiken en niet om na een bepaalde periode vast te stellen wat een leerling heeft geleerd. Lees op lesopafstand.nl meer over formatief handelen.

Tips en adviezen

Wat kunt u tijdens afstandsonderwijs doen om zicht te houden op het leerproces van leerlingen en studenten met behulp van toetsen en evaluatie?

• Controleer met behulp van formatieve toetsing of leerlingen en studenten de stof begrijpen. Dit kan tijdens de synchrone les met behulp van verschillende applicaties, bijvoorbeeld met programma’s als Mentimeter of Kahoot, maar ook door een checkvraag te stellen en deze in de chat door de leerlingen te laten beantwoorden. Leerlingen en studenten kunnen daarnaast ook zelf zien of zij de leerstof beheersen door self-assessment of oefentoetsen, waarbij zij een opdracht of toets doen en deze zelf nakijken of die automatisch nagekeken wordt.
• Integreer formatieve toetsing in het reguliere curriculum. Formatieve (peer) feedback kunnen bij uitstek online en offline worden ingezet. Onderzoek of en op welke manier formatieve toetsing vaker opgenomen kan worden in het reguliere curriculum, zodat het ook tijdens afstandsonderwijs gemakkelijker ingezet kan worden en zicht biedt op het leerproces van elke leerling.
• Geef leerlingen of studenten feedback. Zowel bij formatieve toetsing van de leraar als van peers is feedback cruciaal: effectieve feedback geeft informatie over waar de leerling nu staat en wat er nog moet gebeuren om het leerdoel te bereiken.
• Bied ruimte voor peer feedback. Peer feedback kan worden ingezet om leerlingen en studenten elkaar feedback te laten geven op opdrachten of toetsen. Leg leerlingen wel van tevoren uit wat goede en effectieve feedback is. 
• Leg uit hoe leerlingen effectief feedback aan elkaar kunnen geven. Leerlingen en studenten weten niet vanzelfsprekend wat effectieve peer feedback is. Hier zullen ze eerst instructie over moeten krijgen en voorbeelden van moeten zien.
• Maak afspraken over cameragebruik. Door de camera van leerlingen en leraren aan te zetten, behouden leraren beter zicht op de betrokkenheid van leerlingen. Dit kan het leerproces ten goede komen. Cameragebruik vraagt wel om bewust handelen van leraren en docenten. Lees daar meer over op lesopafstand.nl.
• Kies voor diverse vormen van formatief toetsen. Veel docenten vinden het een uitdaging om formatief toetsen toe te passen in de praktijk, zeker bij afstandsonderwijs. Belangrijke uitgangspunten zijn voldoende afwisseling en inzet met mate. Teveel gebruik maken van Kahoot tijdens een les kan averechts werken. Gebruik diverse vormen zoals mondeling, open, schriftelijk, portfolio’s en maak gebruik van rubrics voor het verduidelijken van de beoordelingscriteria. 
• Plan voldoende tijd in. Formatieve evaluatie kent een actieve en cyclische aanpak en vraagt om voldoende tijd. Dit kan in een afgeschermde (digitale) leeromgeving, waar de leraar en de leerling informatie kunnen delen en uitwisselen.
• Genormeerde toetsen. De Onderwijsinspectie onderstreept het belang om ook in het vo met genormeerde toetsen ten minste vaardigheden als de Nederlandse taal, Engels en rekenen/wiskunde objectief te volgen.

Praktijkvoorbeeld

Docent Cees Koole ziet grote voordelen van online toetsen. Hij vertelt waarom hij nu beter zicht heeft op de voortgang van zijn leerlingen en hoe hij omgaat met spieken. Lees het praktijkvoorbeeld op voortgezetleren.nl 

Bronnen en onderzoek

Dit artikel is gebaseerd op een groot aantal onderzoeken over toetsen en evalueren bij afstandsonderwijs. Wilt u meer weten of u er verder in verdiepen? Meer informatie vindt u in een van de volgende onderzoeken:

• Voor dit Europese onderzoeksproject naar afstandsonderwijs en de manier waarop scholen hiermee omgingen en betrokkenen het hebben ervaren, werden 150 stakeholders in 5 lidstaten geïnterviewd. Het onderzoek ‘What did we learn from schooling practices during the covid-19 lockdown?’ is gratis te downloaden op de website van de Europese Commissie.
• De ‘Monitor hybride onderwijs po’ is een onderzoek van Kennisnet en de PO-Raad. Het geeft inzicht in hoe onderwijs op afstand is ingericht en ervaren. Meer over de Monitor hybride onderwijs. 
• De ‘Monitor hybride onderwijs vo’ brengt in kaart hoe onderwijs in het voortgezet onderwijs is ingericht en hoe schoolleiders, ict-coördinatoren, docenten, ouders en leerlingen dit hebben ervaren. Meer over de Monitor hybride onderwijs vo.
• Data Quality Campaign deed onderzoek naar hoe afstandsonderwijs invloed had op de voortgang van leerlingen en welke ondersteuning zij nodig hebben om achterstanden in te lopen. Lees het onderzoek ‘Measuring Growth in 2021’.

Meer geleerde lessen

Dit artikel maakt onderdeel uit van de serie “Geleerde lessen van afstandsonderwijs”. Wilt u meer weten of bent u benieuwd naar de andere geleerde lessen? Lees dan ook: