Onderbouwing bij de ‘Handreiking professionalisering ict-bekwaamheid’ 

Voordat u aan de slag gaat met de professionalisering van ict-bekwaamheid, is het belangrijk om u te realiseren dat de definitie van ict-bekwaamheid (wat is ict-bekwaam?) verschilt per school. Er is dus geen one size fits all. Dat komt bijvoorbeeld door verschil in visie en onderwijskeuzes, verschil in de manier waarop de schoolorganisatie is ingericht, maar ook door verschil in ontwikkelvragen in teams en de dynamiek vanuit onderwijstechnologie. Individuele leraren of teams hebben door hun ervaringen op het vlak van ict-bekwaamheid hun eigen urgente vragen. De handreiking is mede bedoeld als leidraad om met collega’s het gesprek aan te gaan over wat ict-bekwaam zijn inhoudt voor de specifieke situatie op uw school. 

Ict-bekwaamheid is van iedereen op school 

Uit recent onderzoek (Schobben, 2021) komt naar voren dat complexe veranderingen in schoolorganisaties daadwerkelijk effect hebben als iedereen in de organisatie zijn rol neemt. Voor ict-bekwaamheid kan dat betekenen: leg de inhoud bij de leraren, de ondersteuning bij de staf, en condities en voorwaarden bij het management.  

Dit is niet vanzelfsprekend en vraagt steeds aandacht in het proces. Daarvoor dienen de bij onderwijs en ict betrokken sleutelfiguren in de schoolorganisatie continu informatie uit te wisselen en bij elkaar betrokken te blijven. Dit noemen we alignment, ofwel afstemming (zie ook gerelateerde artikelen, onder aan deze pagina). Als dit niet goed is geregeld, worden mensen uit hun rol gehaald. Dit kan leiden tot frustratie en een beperkt effect van de inspanningen rond ict-bekwaamheid. 

Dialoog over uw aanpak van ict-bekwaamheid

Dialoog tussen sleutelfiguren is noodzakelijk om beelden van wat nodig is op school te delen, iedereen zijn rol te laten nemen en eigenaar te laten zijn van zijn deel. Uit onderzoek komt naar voren dat de beelden over waar scholen staan met ict-bekwaamheid en ook welke stappen kunnen worden genomen, sterk kunnen verschillen (Kennisnet, Vier in balans-monitor 2017). Zonder een dergelijke common ground en eigenaarschap wordt werken aan ict-bekwaamheid een taaie opdracht. 

In dialoog werken lijkt eenvoudiger dan dat het is. Elke school heeft kernwaarden die verankerd zijn in systemen, rolverdeling en cultuur. In die waarden zitten kwaliteiten die belangrijk zijn voor de schoolorganisatie. Tegelijkertijd kunnen ze impliciet strijdig zijn met het echt aan willen gaan van het gesprek over de aanpak en ook de methode van professionalisering. Teacher leadership gaat uit van het idee dat het nodig is om systematisch aandacht te vragen voor kernwaarden van de school. De leraar wordt in deze visie gezien als actieve en creatieve professional die ruimte nodig heeft én beseft dat hij deel uitmaakt van een team. Zijn rol is cruciaal voor duurzame innovatie en dus ook bij professionele ict-ontwikkeling. 

Twee benaderingen van professionalisering van leraren

In de praktijk zien we dat schoolbesturen ict-bekwaamheid aanpakken als professionele ontwikkeling van leraren. Concrete professionaliseringsactiviteiten die – al dan niet gecombineerd – worden ingezet zijn bijvoorbeeld: specifieke cursussen, studiedagen, intensieve mastertrajecten, en ook deelname aan een netwerk, coaching en intervisie.

In dergelijke activiteiten ligt de nadruk vaak op een klassieke benadering van professionaliseren: het doelgericht verkrijgen van vaardigheden. Leraren werken individueel aan vooraf bepaalde doelen, ondersteund vanuit HR door instrumenten als het ontwikkelingsgesprek, een opleidingsplan, enzovoort. Deze benadering leunt op de extrinsieke motivatie van de leraar. 

Het werken aan onderwijs en ict is in zijn aard innovatief. Uit onderzoek (Vermeulen, 2016) is bekend dat voor zulke innovatieve vraagstukken professionalisering effectiever wordt als die is gericht op de intrinsieke motivatie van de leraar en op collectief leren. Vermeulen maakt daarbij onderscheid tussen: 

• Ontwikkelen in dialoog: voorbeelden zijn communities of practice en professionele leergemeenschappen. Leren en werken zijn met elkaar vervlochten. In het ontwikkelen is ruimte voor wat op dat moment relevant is in de onderwijspraktijk: het ontstaat en is niet gepland. 

• Ontwikkelen in netwerken: voorbeelden zijn participeren in externe vakgerichte netwerken, of interne bijeenkomsten om kennis te delen. Leren is een gezamenlijke activiteit en doelgericht kennis delen en creëren doen onderwijsprofessionals over de grenzen van het eigen team heen. 

Theory of improvement 

Professionalisering wordt ook effectiever door het bewust maken van samenhangende keuzes, zo blijkt uit onderzoek van Van Veen (2010). De theory of improvement komt hierbij van pas. De theory of improvement is de opvatting van de schoolorganisatie over waarom de professionalisering wordt uitgevoerd op de manier waarop het gebeurt. Wat moet de professionalisering precies teweegbrengen? Wie moet er wat leren en waarom? Die opvattingen worden vaak niet of slechts deels expliciet gemaakt.  

Model voor effectieve professionalisering

Recent onderzoek (Horvers 2020) naar professionalisering van leraren op het gebied van onderwijsinnovatie met ict heeft een samenhangend model voor effectieve professionalisering voor leraren op onderwijs en ict opgeleverd. Dit model kunt u gebruiken om uw eigen theory of improvement aan te scherpen. Het model gaat uit van drie factoren die de effectiviteit van professionalisering beïnvloeden: 

1. Kenmerken van de leraar. Bij kenmerken van de leraar kunt u denken aan individuele behoeftes en interesses, motivatie en identiteit. Professionalisering blijkt effectiever als rekening wordt gehouden met de kenmerken waarmee leraren starten, zodat maatwerk kan worden geleverd.
2. Kenmerken van de professionalisering. Kenmerken van professionalisering zijn vorm en inhoud. Doelgerichtheid, activerende werkvormen en verbinding met de eigen onderwijspraktijk maken leren effectiever. 
3. Ondersteunen van professionaliseren. Voorafgaand aan professionaliseren, dienen context en randvoorwaarden op orde te zijn. Tijdens het professionaliseren is het faciliteren in tijd een belangrijke succesfactor.

In onderstaand model beschrijven de onderzoekers de onderlinge samenhang tussen deze 3 factoren. Let op: het model is ontwikkeld in de context van het hoger onderwijs. Wij denken dat het model ook relevant is voor andere onderwijssectoren. 

De 3 factoren worden onder de afbeelding hieronder uitgebreid beschreven. 

Kenmerken van de leraar

Wat vinden, kunnen en kennen leraren? Uit onderzoek (Horvers, 2020) komt naar voren dat professionaliseren effectiever is als rekening wordt gehouden met verschillen tussen leraren, zoals:   

Individuele behoeftes en interesses van leraren

Professionalisering blijkt effectiever als wordt aangesloten op kenmerken en behoeftes van leraren. Dit betekent dat maatwerk beter werkt dan een generieke training waarbij leraren een verplichte vaste route volgen.  

Voorkennis

Bij professionalisering moet worden aangesloten op inhoudelijk voorkennis van leraren. De kennisbasis bij de start zal verschillen per deelnemende docent. Het is daarom van belang om inzicht te krijgen in waar leraren staan, bestaande voorkennis te activeren en daarop voort te bouwen. 

Self-efficacy (geloof in eigen kunnen)

Voor leraren die hun eigen vaardigheden hoger inschatten, kunt u professionalisering anders vormgeven dan voor leraren die de eigen vaardigheden lager inschatten. Leraren die zich bewust zijn van hun eigen onzekerheden, kunnen de benodigde self-efficacy opbouwen. Als leraren ervaren dat een nieuw aangeleerde vaardigheid goed werkt in hun eigen onderwijspraktijk, zal hun geloof in eigen kunnen toenemen. 

Motivatie

Gebrek aan motivatie kan professionalisering negatief beïnvloeden. Als hier sprake van is binnen uw team, maakt dat dan bespreekbaar voordat u een professionaliseringsactiviteit inzet. U kunt leraren motiveren door hun eigen concrete vragen – waar krijgen zij hoofdpijn door, wat willen zij oplossen? – leidend te laten zijn bij aanvang van de professionalisering. Leraren kunnen ook gemotiveerd raken als bijvoorbeeld de schoolleiding waardering toont voor hun inzet en resultaten bij professionaliseren. Of dat nou in een nieuwsbrief is waarin iemand in het zonnetje wordt gezet, of dat u die waardering uit in een functioneringsgesprek en eventueel ook koppelt aan de beloning. Wanneer leraren de professionalisering als succesvol of waardevol ervaren, zullen ze gemotiveerder zijn zich te blijven ontwikkelen. 

Professionele identiteit van de leraar

Professionele identiteit wordt gevormd door de kernopvattingen van een leraar over wat goed docentschap inhoudt. Professionalisering zou moeten aansluiten bij deze opvattingen, zodat leraren het geleerde ook in de onderwijspraktijk gaan toepassen. Tegelijkertijd is voor onderwijs met ict van belang dat leraren kritisch reflecteren op die kernopvattingen, omdat dat type onderwijs een grote invloed heeft op de identiteit van de leraar en verandering van werkwijze bij innovatie centraal staat.  

Teacher beliefs

Teacher beliefs zijn overtuigingen van leraren over wat goed onderwijs is en hoe leerlingen leren. Voor professionalisering van ict-bekwaamheid is het van belang om de overtuigingen van leraren over wat goed onderwijs is, expliciet te maken en daarop te reflecteren. 

Ervaren autonomie

Wil professionalisering effectief zijn, dan dient u rekening te houden met de autonomie van leraren. Bijvoorbeeld door leraren eigen leerdoelen te laten formuleren. Voor onderwijs en ict is het cruciaal dat leraren het gevoel hebben dat zij beslissingen mogen nemen over onderwijsinnovatie in hun eigen praktijk. Professionaliseren gaat mede om het bewust zijn van de plek van leraren in de organisatie (het systeem), het weten waar zij wel en geen invloed op hebben en hoe zij dat kunnen beïnvloeden. (Zie ook de link naar het interview met Marco Snoek over teacher leadership onder aan dit artikel). 

Kenmerken van professionalisering

Vorm en didactiek 

Professionalisering met activerende leeractiviteiten leidt tot meer ontwikkeling bij leraren. Actief leren kan bewerkstelligd worden met leervormen als: bespreken van eigen ervaringen, gezamenlijk cases analyseren, observeren van experts en peer-observatie. Vormen van formeel en informeel leren kunnen worden gecombineerd (zie Model voor effectieve professionalisering hierboven). 

Samenwerkend leren leidt tot een beter resultaat bij professionaliseren. Voorbeelden hiervan zijn professionele leergemeenschappen en lerende netwerken, waarin practices worden gedeeld. De samenwerking kan leiden tot een gedeeld verantwoordelijkheidsgevoel voor professionalisering, toewijding om de gezamenlijke doelen te bereiken en, uiteraard, tot leren. 

De effectiviteit van professionaliseren kunt u positief beïnvloeden door te werken met helder geformuleerde doelen. Leraren dienen inspraak te krijgen in het formuleren van de gezamenlijke doelen, zodat deze aansluiten bij de individuele doelen die zij hebben. Leraren hebben daarbij soms wel ondersteuning nodig, om praktijkvragen te kunnen signaleren en te herkennen. Verder is het belangrijk dat de doelen gericht zijn op het verbeteren van de onderwijspraktijk en het leren van studenten, in plaats van alleen op het verbeteren van kennis en vaardigheden van leraren. 

Door de inhoud van de professionalisering te relateren aan de context waarin leraren lesgeven, wordt de kennistransfer naar de praktijk bevorderd. Dit kan vorm krijgen door ervaringen en vragen van leraren als uitgangspunt te nemen, te werken met relevante praktijkvoorbeelden en authentieke leersituaties voor leraren.  

Doorlopend traject

Effectieve professionalisering heeft een langere looptijd en gebeurt idealiter doorlopend. Het beperkt zich dus niet tot een eenmalige activiteit gedurende een beperkt aantal uren, maar is te zien als een doorlopende professionele ontwikkeling van leraren. 

Als leraren kunnen experimenteren met ict bevordert dat een kennistransfer naar de eigen onderwijspraktijk. Om dat veilig te doen is een plek nodig buiten de eigen onderwijssetting. 

Leraren hebben behoefte aan goede voorbeelden en rolmodellen op het gebied van onderwijsinnovatie met ict. Dus ook voor lerarenopleidingen, bestuurders en schoolleiders geldt:  practice what you preach. 

Inhoud professionalisering

Professionalisering is effectiever als de inhoud van de activiteiten is gericht op: 

• Vakinhoud én hoe vernieuwende technologie bijdraagt aan de ontwikkeling van de vakinhoud. 
• Didactiek én vernieuwende technologie, zodat leraren inzicht krijgen in de manier waarop innovatieve ict het overdragen en aanleren van nieuwe vakinhoud en vaardigheden kan ondersteunen. 
• Ethiek: de inzet van ict in het onderwijs is niet waardevrij en kan ethische dilemma’s met zich meebrengen.  

Ondersteunen van professionalisering vanuit de schoolorganisatie

De schoolorganisatie kan professionalisering ondersteunen met: 

• Visie op onderwijsinnovatie met ict: een heldere visie op onderwijsinnovatie en ict kan inspireren en helpen de verschillende teams en ondersteuning te verbinden.
• Beleid van de instelling: het is belangrijk dat de docentprofessionalisering is ingebed in het schoolbeleid. 
• Cultuur om te leren: in een cultuur om te leren is er ruimte voor (kritische) reflectie, feedbackgesprekken tussen medewerkers onderling, samenwerking, wederzijds vertrouwen en tijd om te experimenteren en ervaringen te delen. Deze cultuur binnen een organisatie bevordert de mate waarin de professionalisering succesvol en blijvend is. 
• Ict-infrastructuur: een goede ict-infrastructuur is onontbeerlijk voor de integratie van ict in het onderwijs. Het gaat dan om de beschikbaarheid, toegankelijkheid en kwaliteit van up-to-date software en hardware, waaronder geschikte programma’s en digitale leermaterialen die het leren en lesgeven ondersteunen. 
• Ondersteuning vanuit bestuur en schoolleiding. Leidinggevenden kunnen als rolmodel het belang van docentprofessionalisering tonen. Daarnaast hebben zij invloed op de (lerende) cultuur in de teams. 
• Het beschikbaar maken van voldoende tijd voor leraren om te professionaliseren.   

Keuzes in professionalisering en kernwaarden van de school

Vanuit theorie en praktijk weten we welke benaderingen van professionalisering op onderwijs en ict effectief kunnen zijn. Tegelijkertijd passen veel schoolbesturen ze niet toe. Dat kan komen doordat er bewust of onbewust een verschil wordt ervaren tussen de professionaliseringsbenadering en kernwaarden van de schoolorganisatie. Elke school heeft kernwaarden die verankerd zijn in systemen, rolverdeling en cultuur. Daarin zitten kwaliteiten die belangrijk zijn voor de organisatie. Tegelijkertijd maken ze veranderen soms moeilijk. Ook als het gaat om keuzes rond professionaliseren. Hoe die kernwaarden precies in elkaar steken, verschilt per school. Hieronder geven we twee voorbeelden, om wat gevoel hierbij te krijgen. 

Voorbeeld: continuïteit

Op basis van ervaringen in het verleden met inspectieoordelen hebben sommige scholen veel aandacht voor continuïteit en in control zijn. Deze waarden zijn impliciet verankerd geraakt in schoolsystemen, zoals kwaliteitszorg, rolverdelingen in de school (toename sturing leiding en afname professionele ruimte leraren) en cultuur (risicoavers handelen, bang voor fouten). Hierdoor kan bij iets nieuws op school, zoals experimenteren met onderwijs en ict of andere vormen van professionaliseren, een spontane drang ontstaan om terug te veren naar de status quo. (Vrij naar Schobben, 2021) 

Voorbeeld: klassieke opvatting over leren

Een school heeft een klassieke opvatting over leren: leren is een cognitieve verandering, een toename van kennis is vooral een mentaal proces waarin informatie wordt verwerkt. Deze opvatting werkt ook door in het organiseren van leren op die school. Bij docentprofessionalisering heeft deze school de neiging zich te richten op de “juiste” leerbronnen om kennis van onderwijs met ict bij de leraren te krijgen. Denk aan expertmeetings, lezingen, workshops en bijscholingscursussen. Hierbij past ook het denken in van tevoren vastgelegde competentieprofielen en individuele leerdoelen om hieraan te voldoen. Dit alles is verankerd in het hr-systeem en de rolverdeling (schoolleider neemt vaak initiatief). (Vrij naar Vermeulen, 2015)

Effectief ict-bekwaamheid professionaliseren op uw school? Lees onze ‘Handreiking professionalisering ict-bekwaamheid’

Praktijkvoorbeelden van effectieve professionalisering