- Opinie
- |
- Professionalisering leraar
- |
- po
- vo
'Innovatie begint niet bij technologie, maar bij herbezinning op de essentie van ons onderwijs'
“AI wordt vaak gezien als dé oplossing voor anders organiseren. Maar zonder schrappen in het curriculum gaat dat niet werken.” Fred Janssen is hoogleraar-directeur van het Interfacultair Centrum voor Lerarenopleidingen, Onderwijsonderzoek en Nascholing (ICLON) van de Universiteit Leiden. Bij zijn onderzoek is technologie niet het vertrekpunt, maar de kern van het onderwijs: wat vinden we belangrijk, en hoe kunnen we dat op scholen realiseren? Pas daarna volgt de vraag bij welke van de zo gestelde doelen technologie en AI een rol kunnen spelen.”
Door de redactie
Waarom is het zo urgent om het onderwijs anders te organiseren?
“Het lerarentekort in ons land is enorm en dat wordt alleen maar erger. Niet over twintig jaar, niet over vijf, maar nu. In sommige delen van het land, zoals Den Haag, kampen scholen nu al met grote tekorten aan bevoegde leraren. Dat wordt deels nog verhuld doordat er allerlei noodoplossingen zijn: onbevoegde docenten voor de klas, vakken die ‘wel even’ worden opgevangen. Je kunt dan stellen dat het probleem is opgelost, maar in werkelijkheid staat de kwaliteit van onderwijs al onder druk. En als we niks doen, gaat het echt mis. Daarom moeten we het nú anders gaan organiseren.”
Hoe staat het onderwijs ervoor als het gaat om anders organiseren?
“In het primair onderwijs zie je dat er al stappen worden gezet. Het voortgezet onderwijs is er over het algemeen nog veel minder mee bezig: een strak rooster van vakken van 50 minuten, het ene na het andere. De meeste mensen in het vo zijn er nog niet aan toe om dit te herzien. En als het besef wél begint te dagen, grijpen bestuurders soms te snel naar technologie, vanuit het idee: we doen gewoon AI, dat lost het probleem wel op. Maar hoe dit het probleem precies oplost, dat weet niemand.”
“Als we niks doen, gaat het echt mis met het onderwijs. Daarom moeten we het nú anders gaan organiseren”
Waar begint het dan wel?
“Niet bij AI, niet bij roosters. Wel bij het curriculum: wat leerlingen leren. Dáár zit de sleutel. Dat curriculum is overladen, docenten klagen daar ook al jaren over. Elk jaar opnieuw krijgen ze het boek niet uit, leerlingen vinden de hoeveelheid werkjes vervelend, en iedereen heeft het gevoel te moeten rennen. Maar rennen heeft twee consequenties: de kwaliteit van het onderwijs daalt en het houdt initiatie-ven tegen om eindelijk anders te gaan organiseren. En als docenten al vinden dat het anders kan, dan altijd alleen bij de collega. Nooit bij het eigen vak, want dan zou er niet genoeg tijd meer zijn om voor te bereiden op toetsen en examens. Dat is een grote misvatting: het boek hoeft helemaal niet uit. In veel leermethodes zit 40 tot 50 procent meer informatie dan strikt noodzakelijk is. Je kunt eenvoudig de helft schrappen, zonder kwaliteitsverlies.”
Waarom gebeurt dat dan niet?
“Omdat docenten en scholen zichzelf gevangen houden. Methodes worden niet kritisch bekeken, en de druk van traditie is enorm. Internationale uitgeverijen maken dikke, overladen boeken omdat dat commercieel aantrekkelijk is; de slechtste methodes worden vaak het meest verkocht. En als er al eens een betere methode komt, is het bijna onmogelijk om een hele vaksectie mee te krijgen. Wat ik eveneens terug hoor van studenten van lerarenopleidingen, is dat als zij proberen kritisch naar methodes te kijken ze soms ook worden teruggefloten door de docenten. En dan blijft alles zoals het is.”
Fred Janssen op OnderwijsInzicht 2026
'Curriculum dat ruimte schept is het vertrekpunt van onderwijsvernieuwing'
Reden waarom je een kerncurriculum ontwikkelde. Wat houdt dat in?
“Het kerncurriculum is een dun boekje van zo’n twintig pagina’s, met voor elk vak één A4’tje vak-beschrijving die de kerndoelen en eindtermen dekt. Niet vol details.”
“Nu leren leerlingen veel losse feitjes waardoor de grote ideeën die samenhang bieden en waarmee je biologisch leert denken niet goed uit de verf komen. Terwijl dat veel betekenisvoller is. Het kerncurriculum vertrekt vanuit de centrale vragen van elk vak: wat zijn de grote ideeën die leerlingen moeten meenemen? Wat is de manier van kijken die een bioloog, geograaf of historicus van anderen onderscheidt? Met dat kerncurriculum heb je geen methode, maar kun je wel kritisch naar je aanbod gaan kijken: wat is echt de moeite waard en wat is overtollig. Een collega noemt dit de curriculum-wasstraat.”
Voorbeeld: de grote kernvragen bij biologie
Bij biologie kunnen over elk organisme, van regenworm tot roodborst, en elk onderdeel hiervan de volgende vragen worden gesteld:
- Wat is het?
- Waarvoor dient het?
- Hoe werkt het?
- Hoe is het ontwikkeld?
- Hoe is het geëvolueerd?
- In welke omgeving?
Voor elk van deze kernvragen zijn kerninzichten geformuleerd en zijn er kernactiviteiten waarmee de vragen kunnen worden beantwoord. Zo heb je de kern van het vak biologie.
Hoe geeft zo’n curriculum ruimte om anders te organiseren?
“Als je hebt bepaald wat écht essentieel is, kun je al het overbodige schrappen. Daarmee maak je vaklessen compacter en beter. En doordat je niet meer achter een overladen methode aan rent, creëer je ruimte voor rijkere en ook vakoverstijgende projecten. Veel projecten nu zijn weliswaar leuk, maar leeg. Vanuit het kerncurriculum kun je projecten koppelen aan echte inzichten. Dat maakt onderwijs betekenisvoller. Een andere tool om ruimte te creëren is het doelsysteem.”
Wat houdt het doelsysteem in?
“Een doelsysteem maakt het mogelijk voor schoolleiding en leraren om alle doelen van een school in één samenhangend compact geheel bij elkaar te brengen. In plaats van talloze losse, SMART geformuleerde speerpunten, helpt het doelsysteem om van hogere waarden en identiteit (‘waar staan wij als school nu voor?’) omlaag te ‘ladderen’ naar concrete acties (‘wat doen we dan?’). Je neemt een concreet element, bijvoorbeeld een rooster met vakuren van 50 minuten, en je vraagt: waarom vinden we dit eigenlijk belangrijk? Dan ladder je omhoog naar de waarden en identiteit van je school, en als je die helder hebt, ladder je weer omlaag naar concrete acties. Zo wordt zichtbaar welke keuzes echt bijdragen aan wat de school belangrijk vindt, wat behouden moet blijven en wat verbeterd kan worden. Het biedt een helder overzicht van hoe visie, waarden, doelen en dagelijkse praktijk logisch met elkaar verbonden zijn. Opeens ontdekken teams dat ze eigenlijk op een aantal punten niet tevreden zijn met hun eigen schoolsysteem. En dát is het moment waarop je gericht kunt veranderen.”
En waar komt ICT of AI in beeld?
“Als het fundament klopt, je doelen helder zijn en je curriculum is opgeschoond, kun je ICT heel gericht inzetten. Bijvoorbeeld met een digitale assistent die leerlingen helpt hun keuzewerktijd goed te benutten. Niet ter vervanging van docenten, maar als ondersteuning, versterking. En als docent kun je met behulp van AI-lessen en projecten ontwerpen die passen bij de kern van je vak. Dan komt AI echt tot zijn recht: als ontwerptool.”
Wat is een voorbeeld van AI als ontwerptool?
“Als AI wordt gevoed door een kerncurriculum, kan het enorm behulpzaam zijn bij het formuleren van opdrachten en projecten. Het biedt dan de mogelijkheid heel relevante leraar- en leerlinggestuurde projecten te ontwikkelen, maar dan wel met een focus op de kern en samenhang. AI kan helpen om projecten specifieker, rijker en realistischer te maken.”
“In veel leermethodes zit 40 tot 50 procent meer informatie dan strikt noodzakelijk is. Je kunt eenvoudig de helft schrappen, zonder kwaliteitsverlies”
Welke toekomst zie je voor scholen die hiermee aan de slag gaan?
“Mijn ideaal is een school met een duidelijke onderwijsvisie, met een samenhangend doelsysteem waarvan iedereen eigenaar is, met een schooleigen curriculum dat ruimte biedt, met docenten die tijd krijgen om te ontwerpen, en met ICT en AI die gericht worden ingezet om leerlingen en docenten te ondersteunen. Zó creëer je ruimte om anders te organiseren. Niet door noodoplossingen, maar door kwaliteit én werkbaarheid samen op te pakken.”
En hoe zorgen we dat technologie en organisatie niet leidend worden, maar dienend aan de kern van onderwijs?
“Het onderwijs staat op een punt waarop veranderen niet langer optioneel is. Het lerarentekort dwingt ons om opnieuw te kijken naar wat er echt toe doet. Niet AI, niet methodes, maar de vraag: wat willen we dat onze leerlingen leren? Door terug te gaan naar die kern ontstaat de ruimte om techniek, organisatie en professionals beter in te zetten. Innovatie begint niet bij technologie, maar bij herbezinning op de essentie van ons onderwijs.”