Willem-Jan van ElkEen film op Youtube. Een uitleg in Powerpoint. Een artikel uit de krant van vorige week met een aantal vragen erbij. Leraren gebruiken vaak aanvullend lesmateriaal bij hun onderwijs. Dat is nog niet meteen open leermateriaal, maar daarover straks meer. Eerst gaan we in op de vraag waarom aanvullend en open lesmateriaal nuttig zijn in de les en bruikbaar voor scholen.
Waarom aanvullend en open leermateriaal gebruiken?
- Scholen willen goed lesmateriaal dat recht doet aan verschillen tussen leerlingen. Lesmateriaal dat leraren ondersteunt bij het verzorgen van goed onderwijs. Bestaande methodes van uitgeverijen voorzien hier voor een belangrijk deel in. Veel leraren willen een methode verrijken met aanvullend leermateriaal, al dan niet van een commerciële partij. Zo maken ze de les actueler of spelen ze in op een specifieke leerbehoefte. Vaak heeft dat de vorm van open leermateriaal: materiaal dat vrij beschikbaar is en door de leraar kan worden aangepast.
- Soms is er simpelweg geen goed lesmateriaal beschikbaar, bijvoorbeeld in het speciaal onderwijs, bij kleinere vakken in het beroepsonderwijs of bij onderwijs aan nieuwkomers. Dan moeten leraren zelf lesmateriaal maken. De leraar kan het zelfgemaakte materiaal weer verspreiden als open materiaal, zodat ook collega’s elders het kunnen gebruiken.
- Aanvullende en open leermaterialen kunnen zo helpen bij het bieden van onderwijs dat beter inspeelt op verschillen. Verschillen tussen leerlingen en tussen leraren. Zij geven leraren meer regie op hun onderwijs.
- Aanvullende en open leermaterialen kunnen bovendien helpen om het leermiddelenpakket betaalbaar te houden.
Wat is open leermateriaal?
Iedere leraar gebruikt weleens aanvullend lesmateriaal dat aansluit bij een vak of bestaande methode in de les. Daarmee is het niet meteen open leermateriaal. Open materiaal:
- is vrij te gebruiken
- mag aangepast worden voor eigen lessen
- mag verder verspreid worden, met respect voor de gekozen licentie. Dat is vaak een Creative Commons-licentie.
Open leermaterialen zijn bijna altijd digitaal, dat maakt het delen en verspreiden laagdrempelig. Open leermaterialen kunnen een hele leerlijn bevatten, maar ook een losse les of een fragment van bijvoorbeeld een video of artikel.
Werk vanuit de onderwijsvisie
De meeste scholen gebruiken een mix van lesmaterialen: uitgeversmethoden en aanvullende materialen, betaald en open materiaal, papieren en digitaal materiaal. Het samenstellen en onderhouden van dit leermiddelenpakket vraagt een zorgvuldig proces, afgestemd op de visie die de school heeft op het onderwijs.
Hier heeft de schoolleider een sleutelrol.
- Hij of zij geeft vanuit de visie de richting en kaders mee, ook voor het samenstellen van het leermiddelenpakket.
- In het jaarlijkse budget voor de aanschaf van leermateriaal moet ruimte zijn om aanvullend materiaal te zoeken en zonodig aan te schaffen.
- Als leraren zelf leermateriaal moeten ontwikkelen, is hiervoor ruimte nodig in het urenbudget.
- De schoolleider kan afspraken maken met leraren om lesmateriaal openbaar beschikbaar en deelbaar te maken binnen en buiten de eigen onderwijsinstelling. Het lesmateriaal is immers met publiek geld gemaakt.
Open leermateriaal in de leermiddelenmix
Het samenstellen van het leermiddelenpakket of de leermiddelenmix is een zorgvuldig proces. Per school verschilt het wie dit regelt en wie erbij wordt betrokken. Vaak werken leraren, de leermiddelencoördinator en de schoolleider samen aan dit proces.
Een school is gebaat bij een grote verscheidenheid aan leermiddelen, zodat leraren de mix kunnen samenstellen die het leerproces optimaal ondersteunt. Dit is bijna altijd een combinatie van betaalde, gesloten materialen en open materialen.
Er zijn grote collecties doorzoekbare open leermaterialen beschikbaar. Het loont voor een leermiddelencoördinator om hiernaar te kijken bij het samenstellen van nieuwe lesmaterialen. Open materialen hebben tal van voordelen – we noemden ze hierboven al – en ze geven de mogelijkheid om lessen flexibeler en op maat samen te stellen.
Open leermateriaal zoeken en gebruiken in de les
Waar vindt u open leermaterialen voor uw school? Misschien delen leraren de lessen al intern met collega’s. Of u gaat online op zoek. De kunst is om eenvoudig lesmateriaal te vinden van goede kwaliteit, dat past bij het onderwerp en niveau van de leerling. Daar gaat al snel wat tijd in zitten! U kunt zoeken via zoekmachines op internet, bijvoorbeeld naar YouTube-kanalen van andere leraren. Hier zit uitstekend materiaal bij, ook al is het geen open leermateriaal in de strikte zin. Het is namelijk niet zomaar aan te passen is en er zit vaak copyright op.
Speciale collecties
Er zijn ook speciale collecties open materiaal die wel vrij te gebruiken zijn. Denk aan Wikiwijs, VO Content en materiaal van Digitaal Erfgoed. Het is niet ingewikkeld om kleine aanpassingen te doen in open leermateriaal, bijvoorbeeld om het actueler te maken. Dat maakt het zeer geschikt voor maatwerk in de klas.
Wikiwijs
Wikiwijs is een platform waarop het Nederlands onderwijs digitaal interactief lesmateriaal maakt, voor het po, vo en mbo. Het lesmateriaal kan gemakkelijk gekopieerd en aangepast worden. Verschillende communities van leerkrachten en individuele leerkrachten ontwikkelen en delen hier open leermaterialen. Binnen Wikiwijs zijn zoekmogelijkheden op trefwoorden en specifieke kenmerken, zoals groep/klas en vak. Leermiddelenspecialisten beoordelen dagelijks lesmateriaal om inzicht te geven in de kwaliteit.
Lees de introductie over Wikiwijs
Bekijk de 15 meest bekeken Wikiwijslessen van schooljaar 2019-2020
Kennismaking met open leermateriaal
Gaan leraren zelf open lesmateriaal maken of aanpassen? Zorg er dan voor dat ze op de hoogte zijn van een aantal belangrijke zaken. Bijvoorbeeld het auteursrecht, de licenties die op het materiaal berusten en de manier om het toegankelijk te maken en te delen. In de cursus over Open Leermateriaal van Wikiwijs maakt u hiermee kennis. De cursus richt zich op mbo-docenten, maar bevat handreikingen voor iedereen die leermateriaal wil ontwikkelen. Op Leraar24.nl staat ook een uitgebreid artikel voor leraren die zelf digitaal lesmateriaal gaan maken.
Het aanpassen van bestaand open leermateriaal kan snel en eenvoudig zijn als het om een paar kleine wijzigingen gaat in tekst, of het vervangen van een afbeelding in een bestaande les. Grotere wijzigingen vragen om meer expertise. Ons advies is om hier de samenwerking te zoeken met collega’s.
Voor communities: de kracht van samenwerken
In een community zoeken vakspecialisten elkaar op en werken ze samen aan open leermaterialen. Ze maken afspraken over:
- Onderwerpen en thema’s
- Het niveau of verschillende niveaus van leermateriaal
- Een structuur voor het opslaan en delen van het leermateriaal
- De beoordeling van het materiaal aan de hand van een kwaliteitsmodel
In de community maken leraren zelf leermaterialen, of ze zoeken het op, beoordelen en bundelen dit op een themapagina. Een goed kwaliteitsmodel is daarbij heel belangrijk. SURF heeft een stappenplan gemaakt om tot een goed kwaliteitsmodel te komen. Op Wikiwijs staat een versie van dit stappenplan, speciaal voor het po, vo en mbo.
Gerelateerde informatie
Lees het artikel ‘Meer maatwerk dankzij open leermateriaal’
Meer weten over auteursrecht? Lees ‘Auteursrecht en digitaal erfgoed in het onderwijs’
Zelf leermateriaal ontwikkelen? Bekijk de tips op Leraar24
Op de hoogte blijven? Meld u nu aan voor de Wikiwijs Nieuwsbrief