In 5 processtappen naar een goed en doordacht leermiddelenbeleid

In deze fase betrek je alle stakeholders, breng je de beginsituatie in kaart, bepaal je randvoorwaarden en doelstellingen en stel je de onderwerpen van het beleid vast.

• Betrek de juiste personen. De opdrachtgever – meestal de schoolbestuurder of schoolleider – formuleert als eindverantwoordelijke de opdracht en omschrijft de aanleiding, het doel en het resultaat van het leermiddelenbeleid. De opdrachtnemer – vaak een werkgroep – stelt het daadwerkelijke beleid op. Deze werkgroep bestaat uit vertegenwoordigers van verschillende geledingen van de school. Denk aan docenten, een ICT-manager en een leermiddelencoördinator, eventueel aangevuld met een extern deskundige.

“Leermiddelenbeleid zet je in het ‘heen en weertje’ tussen de docent, leermiddelencoördinator, ICT-manager en de schoolleider. Ieder heeft een eigen rol en perspectief en dit moet met elkaar worden afgestemd. Je maakt je beleid vanuit een dialoog.”
– Cors Westerdijk & Robert Zondervan, CVO ’t Gooi

• Inventariseer de huidige situatie en toekomstwensen. Met een inventarisatie van de huidige situatie en de toekomstwensen voor je onderwijs en leermiddelen ontstaat een beeld van het werkelijk gebruik van leermiddelen, behoeften en ambities. Heb je nog geen leermiddelenbeleid? Kijk dan naar kaders of inzichten van waaruit je nu werkt. Denk aan het werken met open leermateriaal.
• Bepaal de randvoorwaarden. Bepaal de randvoorwaarden voor de uitvoering van je beleid. Ze schetsen hoe je te werk gaat en waar je rekening mee moet houden. Denk aan de beschikbare tijd voor het opstellen van het leermiddelenbeleid of de collega’s die je erbij moet betrekken. Of aan meer richtinggevende randvoorwaarden, zoals de aansluiting op je onderwijsvisie of het ICT-beleid.
• Stel doelstellingen vast. Een doelstelling kan bijvoorbeeld zijn om de leermiddelenmix beter aan te laten sluiten op de onderwijsvisie, technologische ontwikkelingen en een veranderend curriculum. Maar denk ook aan budgetdoelstellingen of het gebruik van AI. Formuleer de doelen zo SMART (Specifiek Meetbaar Acceptabel Realistisch Tijdgebonden) mogelijk en neem ze op in een resultatenchecklist voor als je later gaat evalueren en verbeteren. Daarnaast leg je vast in welke situaties het leermiddelenbeleid moet worden geraadpleegd. Bijvoorbeeld bij een aanbesteding van leermiddelen of tijdens keuzeprocessen.

“Het is fijn om over een leermiddelenbeleid te beschikken voordat je gaat aanbesteden, zodat je duidelijk hebt als stichting wat je wilt. Maar je kunt in principe op elk moment met leermiddelenbeleid aan de slag. Je valt hier het hele jaar op terug.”
– Paul Habets, SOML

• Bepaal de inhoud van het leermiddelenbeleid. Belangrijke onderwerpen die je in je leermiddelenbeleid zou kunnen beschrijven zijn: reikwijdte en doel, de manier waarop het beleid raakt aan je onderwijskundige visie en andere domeinen – zoals je ICT-beleid – en richtlijnen voor keuze en aanschaf van leermiddelen. Download voor meer informatie ons voorbeeldleermiddelenbeleid waar deze onderwerpen ook terugkomen.

Tip! Leerlingen betrekken
Betrek leerlingen in de voorbereiding. Dit kan verrassende gesprekken opleveren over hoe zij onderwijs en leermiddelen beleven.

Noteer per beleidsonderwerp wie je wanneer nodig hebt en hoeveel tijd er volgens jou nodig is om het onderwerp uit te werken. Neem mijlpalen en deadlines op in de planning. Denk bijvoorbeeld aan:

• Wanneer is elk hoofdstuk klaar?
• Wanneer is het leermiddelenbeleid in concept af?
• Wanneer is het beleid definitief?
• Wanneer is het beleid goedgekeurd en vastgesteld?
• Wanneer wordt het beleid gedeeld?

Denk ook na over vervolgafspraken, leg ze vast en communiceer ze vroegtijdig met de betrokkenen. Bijvoorbeeld:

• Wie reviewt het leermiddelenbeleid?
• Wie keurt het beleid goed en stelt het vast?
• Met wie wordt het leermiddelenbeleid gedeeld?
• Wanneer kan er – na implementatie van het leermiddelenbeleid – een plan gemaakt worden voor het uitvoeren van het beleid?

Uitgangspunten zijn richtinggevende uitspraken voor het leermiddelenbeleid, gebaseerd op de onderwijsvisie. Deze – én de discussie daarover – geven richting aan de latere keuzes voor leermiddelen. Zorg dat je in ieder geval uitspraken formuleert voor:

• Kiezen van leermiddelen (wie in de organisatie, verhouding fysiek/digitaal materiaal, verhouding gesloten/open materiaal, kwaliteit).
• Inkopen van leermiddelen (kosten).
• Gebruiken van leermiddelen (implementeren, logistiek organiseren). 

Vermeld per uitgangspunt wat je wilt bereiken, waarom en hoe je dat wilt gaan doen. En zorg dat de uitgangspunten in lijn zijn met andere beleidsstukken, zoals je onderwijsvisie, ICT-beleid en AI-beleid. Commerciële marktpartijen, maar ook de leveranciers van open leermateriaal – dit kunnen de eigen leraren zijn – moeten de uitgangspunten van het leermiddelenbeleid wel kunnen uitvoeren

Het leermiddelenbeleid is geen keuzecriterialijst. Het geeft de kaders op basis waarvan lerarenteams met hun eigen wensen en ervaringen vervolgens keuzecriteria kunnen formuleren. Richtinggevende uitspraken in het leermiddelenbeleid zijn niet hetzelfde als criterialijsten voor leermiddelen. Het leermiddelenbeleid geeft richting en kaders, maar een lerarenteam moet op basis van wensen en ervaringen zelf criteria formuleren of een bestaande lijst met keuzecriteria aanvullen.

Voorbeelduitgangspunt: leermiddelenkeuzeproces
Teams leggen verantwoording af over hun leermiddelenkeuzes (wat), omdat dit bijdraagt aan transparantie en een onderbouwde besteding van het leermiddelenbudget (waarom). Teams onderbouwen hun keuzes op basis van gestelde criteria en de manier waarop ze bijdragen aan de onderwijsdoelen, en bespreken deze met de verantwoordelijke voor het leermiddelenbeleid (hoe). 

“Leermiddelenbeleid op onze school is echt op hoofdlijnen: dit is wat wij verstaan onder goed onderwijs en daar moeten de leermiddelen op aansluiten. Een uitspraak betreft bijvoorbeeld de leermiddelenmix. Wij zijn voorstander van folio, dus we willen niet dat methodes volledig digitaal zijn. We vinden het belangrijk dat er nog steeds een boek is en dat leerlingen nog gedwongen worden om te schrijven. Een andere uitspraak betreft onze keuze om meer richting formatief werken te gaan. Dus dat komt terug in het beleid en is van belang bij leermiddelenkeuzes.” – Martijn Blom, Augustinianum 

Na stap 3 is het leermiddelenbeleid in concept af. Nu is het tijd om feedback op te halen waarna je het beleid kunt vaststellen. Kijk als werkgroep nog een keer goed naar de doelstellingen uit stap 1. Komen ze terug in het beleid? Leg het conceptbeleid dan voor aan een klankbordgroep of onderwijsprofessionals die in de voorbereidende fase input geleverd hebben voor het leermiddelenbeleid. Heb je de feedback verwerkt in het beleidsstuk? Lees het geheel dan nog eens rustig door. Laat het definitieve stuk vaststellen door de opdrachtgever, zo nodig na instemming van de MR.  

Nu het leermiddelenbeleid is vastgesteld, is het zaak ervoor te zorgen dat collega’s het omarmen en gaan gebruiken.

• Publiceer en deel. In stap 2 heb je afgesproken met wie en hoe je het leermiddelenbeleid deelt en publiceert. Deel je het alleen intern of ook met ouders? Neem je het op in je interne beleidsinstrumenten of ook in de schoolgids? Hoe je het beleid deelt, draagt bij aan vindbaarheid en daarmee aan het succes van de implementatie.
• Breng het leermiddelenbeleid onder de aandacht. Start met een kick-off waarin je het leermiddelenbeleid toelicht en de koppeling maakt met je onderwijsvisie en schooldoelen, zoals formatief werken of inclusiviteit. Zorg vervolgens voor blijvende aandacht door het beleid periodiek op de agenda te zetten – bijvoorbeeld via studiedagen, jaaropeningen of een serie in de nieuwsbrief met praktijkvoorbeelden of korte filmpjes. Zorg ook dat betrokkenen weten waar ze met hun vragen terecht kunnen.  
  
• Evaluatie en borging. Een leermiddelenbeleid is nooit af. Wat ging goed in het proces, wat kan anders? En wat betreft het beleid zelf: evalueer regelmatig. Bijvoorbeeld tijdens een jaarlijkse review met de personen die leermiddelen kiezen, inkopen en gebruiken. Wordt het beleid nageleefd? Bespreek ook of het beleid bijdraagt aan de doelen die in stap 1 zijn geformuleerd. Door periodiek te evalueren, draag je bij aan borging van het beleid. Maak in de schoolplanning en op studiedagen ruimte voor nieuwe ideeën. Verzamel op een laagdrempelige manier feedback. En leg de verantwoordelijkheid voor het bewaken van het leermiddelenbeleid vast, bijvoorbeeld in de handen van een bouwcoördinator in het po en de leermiddelencoördinator in het vo.

“Er is een onderwijskundige visie op leermiddelen ontwikkeld, met aandacht voor professionalisering, curriculumontwikkeling en kosten. Gesprekken met schoolleiders hebben geleid tot meer bewustzijn. Op dit moment zien we op enkele scholen dat dit geleid heeft tot anders denken en handelen. En dat is winst.”
– Berna Laumen, Frank Crooijmans – Quadraam