Met deze 3 sleutelelementen geef je digitale geletterdheid vorm

Een pedagogische benadering

Pedagogisch gezien is de eerste vraag die we bij digitale geletterdheid stellen: hoe begeleiden we leerlingen naar volwassenheid in een wereld vol technologie? De kern van onze aanpak is dan: leerlingen helpen het vermogen te ontwikkelen bewust en betekenisvol om te gaan met de digitale invloeden die hen vormen. Niet de technologie staat centraal, maar de manier waarop we ons hier als individu en als gemeenschap toe verhouden.

Op school kan er ruimte zijn om stil te staan bij hoe technologie ons denken en handelen beïnvloedt, zonder meteen mee te gaan in het tempo van sneller, makkelijker en altijd online zijn. Op school kunnen we de technologie op tafel leggen en bevragen, zonder dat deze direct van nut hoeft te zijn. Samen nemen we afstand van digitale vanzelfsprekendheden en zien we wat de digitale wereld met ons doet en ons doet doen.

Voorbeeld pedagogische benadering  

Hieronder vind je een voorbeeld van het toepassen van een pedagogische benadering van digitale geletterdheid in de praktijk.

Sleutelelementen

De onderstaande drie elementen helpen bij het (in)richten van digitale geletterdheid vanuit een pedagogisch perspectief. Dat gaat niet alleen over de kerndoelen, maar over alles waarmee de school werkt aan de vorming van leerlingen. Met deze elementen bouwen we voort op onze visie op digitale geletterdheid als pedagogische opdracht. In het visiedocument vind je extra inspiratie voor je eigen visie en koers voor digitale geletterdheid.

• De 3 elementen zijn geïnspireerd op het werk van onderwijspedagoog Gert Biesta.
• Ze zijn niet zomaar van elkaar te scheiden. In één onderwijssituatie kunnen verschillende elementen terugkomen, zoals de voorbeelden onderaan ook laten zien. Onderwijs dat vooral steunt op één of twee elementen, raakt uit balans.

Sleutelelement 1: onderwijs rust toe

Dit element gaat over het toerusten van leerlingen met kennis, kunde en inzicht. Je kunt het zien als ‘bagage’: wat willen we dat leerlingen kennen en kunnen aan het eind van hun schooltijd? Deze bagage helpt leerlingen te functioneren in de maatschappij, bijvoorbeeld als ze aan het werk gaan of zich op een andere manier inzetten voor de samenleving. In het werk van Biesta heet dit element ‘kwalificatie’.

Bij digitale geletterdheid gaat dit element onder andere over het bijbrengen van praktisch begrip en kunde. Denk aan het gebruik van digitale systemen, het gebruik van data en AI, en privacy en veiligheid. Maar ook het zelf creëren met digitale technologie heeft hier een duidelijke plek. Een ander deel van toerusting is begrip hebben van hoe digitale technologie invloed heeft op jezelf, de ander en de wereld. Bijvoorbeeld: begrijpen dat technologie kansen biedt, maar dat die vaak niet voor iedereen opgaan. Telkens wanneer iemand hoog opgeeft over de kansen van digitale technologie, stelt een digitaal geletterde de vraag: voor wie? En: voor wie niet? Leerlingen ontdekken dat technologie niet neutraal is, maar doordrongen van waarden en aannames, en dat digitale systemen ons gedrag en denken mede vormgeven. Hoe sturen we terug of bij? Het is belangrijk dat leerlingen leren digitale technologie goed te gebruiken, maar ook dat ze kritisch kunnen reflecteren op dat gebruik. Dit helpt ze een eigen positie te ontwikkelen in een digitale wereld die voortdurend in beweging is.

Leerlingen goed toerusten wil zeggen dat we digitale geletterdheid niet beperken tot het leren gebruiken of niet gebruiken van digitale technologie. Digitale technologie wordt als inhoud bestudeerd. Ook wát mensen gebruiken, waarom en met welke morele gevolgen doet ertoe.

Sleutelelement 2: onderwijs geeft oriëntatie

Bij dit element gaat het erom dat leerlingen hun weg weten te vinden en binnen de gemeenschap leren wat van waarde wordt gevonden. In het werk van Biesta heet dit element ‘socialisatie’.

Onderwijs geeft richting en geeft bijvoorbeeld waarden, gedragsregels en beelden van goed burgerschap mee. Met je onderwijs laat je zien wat jullie belangrijk vinden. Vaak is dat al zichtbaar als je een school binnenloopt. Je ziet bijvoorbeeld in de hal een grote wereldkaart waarop alle moedertalen van de leerlingen staan aangeduid met vlaggetjes en namen. Daarnaast hangen foto’s van vieringen, zoals het Suikerfeest, kerst en het holifeest. Of er hangt een wand vol met tekeningen en spreuken in dialect, gemaakt in aanloop naar het carnavalsfeest op school.

Elke dag staan leraren voor keuzes in de omgang met digitale technologie. De keuzes die zij maken, hebben invloed op de vorming van leerlingen. Een leraar die educatieve filmpjes op TikTok plaatst, geeft de inhoud van die filmpjes mee, maar ook een keuze voor een platform dat verslavende algoritmes gebruikt en privacy niet hoog in het vaandel heeft.

Dit element gaat over vragen als: hoe wijzen wij leerlingen de weg in de digitale wereld? Hoe laten we zien wat we hierin belangrijk vinden? Welke inhoud stellen we centraal, voor welke instrumenten kiezen we? Maar ook: hoe gaan we digitaal met elkaar om? Wat zijn onze regels hierin? Een leraar die in de ‘gouden weken’ met leerlingen praat over digitale omgangsvormen, geeft bijvoorbeeld mee dat de digitale wereld haar eigen sociale dynamiek met zich meebrengt, maar ook dat het belangrijk is om daar samen over te praten.

Sleutelelement 3: onderwijs moedigt aan

Bij dit element gaat het erom leerlingen aan te moedigen tot volwassenheid. In het werk van Biesta heet dit element ook wel ‘subjectificatie’. Dit derde element is de pedagogische basis, waaraan de andere elementen dienend zijn.

Het tegenkomen van weerstand en realiteit, is niet iets wat zich los van de lesinhoud laat plannen. Het gaat juist vía die inhoud. Het onderwijs opent deuren naar de wereld, brengt de wereld als het ware in het spel. Het kan bij gymles gebeuren of tijdens wiskunde, maar net zo goed in een les digitale geletterdheid. Een mentorgesprek of filosofieles over AI kan leerlingen zo aan het denken zetten, dat ze bij de inzet van ChatGPT of Gemini niet blindelings meegaan in wat de chatbot aanlevert. Ineens voelen ze het dilemma: moet ik dit wel doen? Het levert me misschien een ruime voldoende op, maar is het wel eerlijk? En wat doet het met het klimaat?

Het aanmoedigen tot volwassenheid is volgens Biesta de belangrijkste functie van het onderwijs. Volwassenheid is, aldus de pedagoog Philippe Meirieu, ‘een manier van in de wereld zijn, zonder jezelf in het centrum van de wereld te plaatsen’. Scholen zullen hopen dat leerlingen gevolg geven aan die aanmoediging, maar hebben dat natuurlijk niet in de hand. De school is te zien als een oefenplaats waar leerlingen met volwassenheid kunnen experimenteren. Hiervoor is het nodig dat zij weerstand en de realiteit ervaren. Bijvoorbeeld als de pot breekt die ze tijdens handvaardigheid wilden bakken, in een groepsles waarin ze met anderen rekening moeten houden, of wanneer een leerling een plotselinge twijfel voelt als ze ziet dat ChatGPT een perfecte tekst voor haar genereert, die haar zeker een keurige zeven gaat opleveren. Op deze situaties kun je verschillend reageren en precies daar vinden we de oefening.

Voorbeelden sleutelelementen

Hieronder vind je twee voorbeelden van het toepassen van sleutelelementen in de praktijk.

En nu?

De drie elementen helpen digitale geletterdheid vorm te geven vanuit een stevige pedagogische basis. Maar hoe kun je concreet met deze elementen werken? Wat zijn goede eerste stappen?

• Ga met elkaar in gesprek over de sleutelelementen. Stel, je bent bestuurder en nodigt alle schoolleiders uit deze tekst te lezen. In een overleg over de tekst doet iedereen zijn laptop dicht en schrijft op een leeg vel papier een woord of een zin uit de tekst die het meest tot de verbeelding sprak. Praat daar vervolgens over. Waarom sprak het aan? Waar in onze onderwijspraktijk herkennen we dit al? Na een uur of twee uur hebben jullie je belangrijkste punten op een rij. Daar kun je mee verder.
• Wil je graag gestructureerd met elkaar in gesprek? Gebruik dan onze gesprekskaarten. Aan de hand van drie praktijkvoorbeelden praat je met elkaar door over hoe we leerlingen kunnen toerusten voor de digitale wereld, hoe we ze oriëntatie kunnen geven en aanmoedigen om zich op een volwassen manier tot technologie te verhouden.

• Je kunt de elementen ook gebruiken als toetssteen voor je visie op digitale geletterdheid. Starten vanuit de basiswaarden van de school zorgt ervoor dat je visie geworteld is in de bedoeling van jullie onderwijs. Dit wordt vervolgens weer zichtbaar in het dagelijks handelen, de afspraken die je maakt en het maken van bewuste keuzes. Meer hierover lees je in het visiedocument digitale geletterdheid.
• De kerndoelen digitale geletterdheid bieden zelf ook een mooi vertrekpunt. Hoe willen jullie deze kennis en kunde op leerlingen overdragen? Waarmee ga je starten en hoe bouw je het op? De drie sleutelelementen in dit artikel helpen vervolgens als check: is ons onderwijs in balans? Daarvoor is het belangrijk niet alleen te focussen op kennis en vaardigheden, maar ook steeds in ogenschouw te nemen: wat leven wij vóór, digitaal gezien? En is ons onderwijs uiteindelijk dienend aan die grotere taak: leerlingen aanmoedigen tot volwassenheid in de digitale wereld?

Door bij het invullen en behouden van de kerndoelen oog te hebben voor de drie elementen, benader je digitale geletterdheid vanuit een pedagogisch perspectief. Zo kunnen scholen leerlingen begeleiden naar volwassenheid in een wereld vol technologie.

Onderdeel van de ‘Wegwijzer digitale geletterdheid’

Deze wegwijzer helpt scholen met de implementatie van digitale geletterdheid aan de hand van praktische handvatten en achtergrond en duiding rondom dit onderwerp.

Ga naar de wegwijzer digitale geletterdheid