De toekomst van technologie voor individueel maatwerk

De ontwikkelingen op het gebied van maatwerktechnologie gaan razendsnel. We verwachten dat in de komende jaren 2 soorten maatwerktechnologie breed toepasbaar gaan zijn: 

• adaptieve leermiddelen op basis van artificial intelligence (AI) 
• het overkoepelend dashboard voor de leraar

Adaptieve leermiddelen en digitale toetsen bieden een leerling de mogelijkheid om in eigen tempo en op eigen niveau te leren, waar en wanneer hij wil. De data uit deze technologieën worden verzameld, geanalyseerd en benut om het individuele leerproces te evalueren en bij te sturen. Het overkoepelend dashboard voegt deze data uit verschillende adaptieve leermiddelen en digitale toetsen per leerling overzichtelijk samen en toont deze aan de leraar. Zo hoeft de leraar niet in elke (digitale) omgeving afzonderlijk te kijken om een beeld te vormen over de voortgang. Dat bespaart een leraar tijd en dankzij alle overzichtelijke data ziet hij op welke punten een leerling extra begeleiding en aandacht kan gebruiken.

Hoewel adaptieve leermiddelen nu ook in het onderwijs steeds vaker hun intrede doen, valt er nog een hoop te leren over hoe ze in de praktijk het beste kunnen worden gebruikt. Ook stelt deze technologie ons voor vraagstukken op het gebied van gelijke kansen. Op basis van de verwachte ontwikkeling van maatwerktechnologie en de ambities die er binnen het onderwijs leven, vormen onderstaande situatieschetsen een realistisch toekomstscenario.

Adaptieve leermiddelen en digitale toetsen…

Via AI-technologie zijn adaptieve leermiddelen in staat om het aanleren van eenvoudige denkvaardigheden over te nemen van de leraar. Als een leerling opgaven maakt in een adaptief oefenprogramma, genereert dit allerlei data: Hoe lang doet hij over een opgave? Welke vragen gaan goed en welke niet? Wat gaat er (structureel) mis? Het programma bepaalt de meest effectieve vervolgstappen en geeft feedback aan de leerling. Misschien gaat de moeilijkheidsgraad van de opgaven omhoog, of het programma kiest voor extra uitleg. 

Het adaptieve leermiddel analyseert continu alle data over het leergedrag van alle leerlingen die dit leermiddel gebruiken. Het is daardoor steeds beter in staat een leerling op maat te bedienen. 

… gecombineerd met een overkoepelend dashboard… 

Met verzamelde data over oefeningen, toetsen en gegeven feedback uit verschillende systemen en leermiddelen geeft het overkoepelend dashboard de leraar een samenhangend beeld van de voortgang van een leerling. Op basis hiervan definieert hij gerichte vervolgstappen. Zo kan de leraar de leerlingen gerichter begeleiden en feedback geven. De ene leerling krijgt bijvoorbeeld meer reken- en de andere meer taalopdrachten. Mogelijk heeft een groep leerlingen extra uitleg nodig van de leraar. Of zijn de inzichten aanleiding voor een gesprek tussen leerling en leerkracht. Misschien spelen er op de achtergrond hele andere dingen mee, waar het systeem natuurlijk geen zicht op heeft. 

… geven de leraar meer ruimte voor het aanleren van andere vaardigheden.

De leraar kan aandacht besteden aan werkvormen om complexe vaardigheden te ontwikkelen, zoals analyseren, reflecteren en evalueren. En er is ruimte om te werken aan andere onderwijsdoelen dan kwalificatie: socialisatie en subjectificatie. Deze doelen zijn niet zomaar van de inhoud van het onderwijs (het kwalificatiedoel) te scheiden. Alleen het goed te automatiseren deel, de eenvoudige denkvaardigheden, worden door de technologie overgenomen.

Adaptief leermateriaal is nog maar beperkt in staat om de data over complexe denkvaardigheden te analyseren en het oefenen van deze vaardigheden is niet of moeilijk te automatiseren. Technologie helpt de leraar wel met het efficiënt inrichten van de planning en organisatie van het leerproces door de gemaakte opdrachten vast te leggen, te verzamelen en te beoordelen. Bijvoorbeeld met behulp van digitale portfolio’s en chatbots.

Adaptieve leermiddelen in de toekomst – 2 voorbeelden

Aandachtspunten en tips

Niemand weet zeker hoe het onderwijs van de toekomst eruit zal zien. Zo moeten scholen, ontwikkelaars en leveranciers in samenwerking nog veel kennis en kunde opdoen voordat adaptief oefenen en toetsen breed toepasbaar zijn. Wat we wel weten is dat een aantal zaken nu al aandacht verdienen om goed voorbereid te zijn op die toekomst. Gebruik onderstaande aandachtspunten en tips om zelf te bepalen hoe u adaptieve leermiddelen op uw school kunt inpassen.

Technologische basis op orde

Adaptieve leermiddelen en digitale toetsen werken alleen goed als alle technologische componenten goed met elkaar samenwerken. Denk aan een soepele aansluiting op het leerlingvolgsysteem. Als de onderliggende technologie niet werkt of niet goed aansluit op maatwerk op individueel niveau, heeft dit direct impact op het leerproces. Het verandert daarmee ook de rol van ict-verantwoordelijken binnen een school of bestuur. Hun taak is niet meer alleen het oplossen van ict-vraagstukken en -problemen. Ze moeten ook nadenken over welke combinatie van technologie nodig is om maatwerk goed uit te kunnen voeren.

Betrek leraren bij keuze en implementatie van adaptieve leermiddelen

Leraren vullen de ruimte die vrijkomt door inzet van adaptieve leermiddelen en digitale toetsen niet automatisch in met activiteiten gericht op complexe denkvaardigheden. Het leveren van maatwerk met gebruik van adaptieve leermiddelen vereist meer dan een basisniveau van ict-vaardigheden, -kennis en ervaring.

De keuze voor en de implementatie van adaptieve leermiddelen vraagt om actieve betrokkenheid van leraren. Zo moet een adaptief leermiddel goed aansluiten op de andere leermiddelen die een school gebruikt. Dat vraagt om aanvullende vaardigheden van de leraar. Leraren moeten met de middelen kunnen werken én de informatie hieruit kunnen interpreteren en omzetten naar effectieve handelingen. Bij de inzet van adaptieve leermiddelen komt er niet zomaar tijd vrij die gebruikt kan worden voor andere zaken waar adaptieve leermiddelen geen rol van betekenis spelen.

Ook moeten leraren zich verhouden tot de technologie: welke impact heeft deze technologie op de leraar en hoe gaan we daarmee om? Al deze aspecten vragen om een gedegen keuze- en implementatieproces, waarbij er ruimte is voor het team om het middel in de praktijk te doorgronden en ervaringen uit te wisselen.

Ga het gesprek aan over kansengelijkheid

De belofte van adaptieve leermiddelen is dat alle leerlingen op hun eigen niveau bediend worden. Ze krijgen opdrachten op het niveau dat bij hen past en ontvangen relevante en gerichte feedback. Het stigmatiserende effect van vaste niveaugroepen kan hierdoor afnemen. 

Wetenschappelijk onderzoek geeft echter nog geen eenduidig beeld over de invloed van adaptieve leermiddelen op kansengelijkheid. Zo zouden alle leerlingen in lichte mate profiteren, maar de leerlingen die reeds goed presteren het meest. Vanuit het perspectief van gelijkheid en rechtvaardigheid kunnen we hier op verschillende manieren naar kijken.

• Is een middel dat vooral de toch al bevoordeelde groep verder helpt (en dat daarmee verschillen vergroot) wel rechtvaardig?
• Of is het juist onrechtvaardig om nieuwe mogelijkheden te onthouden aan een groep leerlingen die er zijn voordeel mee kan doen?

Hierop zijn verschillende perspectieven en antwoorden mogelijk. Het is belangrijk om hierover in gesprek te gaan in onderwijsteams. Wat betekent kansengelijkheid voor ons, wat betekent dit voor hoe wij ons onderwijs vorm willen geven en welke rol spelen adaptieve leermiddelen daarin?

Meer tijd voor leerlingen

Uit onderzoek weten we dat meer tijd bieden aan leerlingen een goede manier is om een bepaald niveau te behalen. Maar in de praktijk is hier moeilijk vorm aan te geven. Technologie zoals een adaptief leermiddel kan dan een rol spelen, naast andere mogelijkheden. Extra instructie vooraf en achteraf en meer oefenen kan helpen. Gebruik de inzichten uit onderzoek om het onderwijs vorm te geven. 

Er zijn ook andere mogelijkheden, door bijvoorbeeld te kiezen voor wisselende eindniveaus per leerlingen, passend bij talent en ambitie. Leerlingen zijn dan voor verschillende vakken op verschillende niveaus bezig, waarbij adaptieve leermiddelen hen op maat kunnen bedienen. Dit zijn complexe keuzes die veel impact hebben op de organisatie van een school.